نمک آب شیرین‌کن بر زخم خزر

در روزهای پایانی هفته گذشته آب شیرین‌کن بندر ترکمن با حضور وزیر نیرو افتتاح شد. این آب شیرین‌کن ظرفیت تولید ده هزار متر‌مکعب آب در شبانه‌روز را دارد و با هدف تامین نیازهای شرب بندر گمیشان و بندر ترکمن راه‌اندازی شده است. در حالی این آب شیرین‌کن به بهره‌برداری می‌رسد که بسیاری از کارشناسان از جمله معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی از اجرای چنین پروژه‌ای در ایران اطلاع نداشتند.

پروین فرشچی، معاون محیط‌زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست در پاسخ به جام‌جم اظهار نظر درباره تبعات نصب آب شیرین‌کن در خزر را مشروط به حضور در سازمان متبوعش می‌کند.

محمدرضا فاطمی، پژوهشگر اکوبیولوژی دریا و استاد بازنشسته دانشگاه از دیگر کارشناسانی است که در رابطه با افتتاح پروژه آب شیرین‌کن بندرترکمن اظهار بی‌اطلاعی می‌کند. او در گفت‌وگو با «جام‌جم» تاکید می‌کند: قطعا این طرح باید پیوست مطالعات زیست‌محیطی داشته باشد.

این استاد بازنشسته دانشگاه جانمایی آب شیرین‌کن در بندر ترکمن را غلط و فاجعه‌آمیز توصیف می‌کند، زیرا در شرق دریای خزر عرض فلات قاره خیلی کم است و باید 10 تا 15 کیلومتر در دریا پیشروی کنید تا به مرز فلات قاره برسید و بعد عمق زیاد می‌شود. در این ناحیه به دلیل عمق کم مواد غذایی فراوان است. بنابراین یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌ها و صیدگاه‌های ماهیان دریای خزر مانند ماهی سفید، کلمه و ماهیان خاویاری بخصوص فیل‌ماهی در این ناحیه واقع شده است. گرچه بخش زیادی از جمعیت این ماهیان از بین رفته است، اما همچنان شرق خزر مهم‌ترین زیستگاه برای آبزیان این دریا به شمار می‌رود.

جانمایی غلط

به گفته فاطمی احداث آب شیرین‌کن، شوری آب را تغییر می‌دهد و می‌تواند کل اکوسیستم منطقه را به هم بزند و سبب از بین رفتن بنتوزها، فیتوپلانکتون‌ها و به تبع ماهی‌ها شود.

آن‌طور که او توضیح می‌دهد بهترین مکان برای نصب آب شیرین‌کن در خزر از بندر نکا تا چالوس به سمت سفیدرود است که عرض فلات قاره کاهش می‌یابد و بعد از چهار یا پنج کیلومتر به نقاط عمیق می‌رسد. اگر شوری در مناطق عمیق رهاسازی شود بتدریج در آب حل شده و اثرات منفی کمتری دارد، اما این بدان مفهوم نیست که نصب آب شیرین‌کن در خزر اقدام مناسبی است، بلکه احداث آب شیرین‌کن برای تامین نیازهای شرب آخرین راهکار است.این درحالی است که آب‌شیرین‌کن‌هایی با روش حرارتی و اسمزی وجود دارد و با توجه به شرایط بیشتر کارشناسان معتقدند در خزر باید آب شیرین‌کن‌ها با روش حرارتی ممنوع شود و روش اسمزی به‌کار گرفته شود. روش‌هایی هم هست که شورآب را تبخیر می‌کنند و املاح آن را می‌گیرند. این املاح با ارزش است و باید چنین کاری در مورد خزر انجام شود.

فاطمی عنوان می‌کند: در شمال با 10 درصد صرفه‌جویی در بخش کشاورزی می‌توان معادل آب شیرین‌کن آب برای مصارف جدید ایجاد کرد. با کاهش هدر‌رفت شبکه انتقال آب، 30 درصد صرفه‌جویی کرد و معادل سه آب شیرین‌کن آب در اختیار برنامه‌ریزان قرار داد. اگر همه این کارها انجام شد اما نیازهای جامعه مرتفع نشد، باید سراغ نصب آب‌شیرین‌کن رفت. در واقع استفاده از آب شیرین‌کن آخرین راهکار است.

کنوانسیونی غیر الزام‌آور

ایران تنها کشور حاشیه خزر نیست و سایر کشورهای حاشیه این دریا هم در حال افزایش بارگذاری‌های خود هستند. بنابراین نیاز است تمام کشورهای حاشیه خزر دور هم جمع شوند و اثرات تجمعی زیست‌محیطی طرح‌هایی را که اجرا می‌کنند روی زیستمندان خزر مطالعه کنند، اما به نظر نمی‌رسد چنین قاعده‌ای در خزر حکمفرما باشد. فاطمی در این رابطه می‌گوید: کنوانسیون دریای خزر که به کنوانسیون تهران معروف است به همکاری کشورها برای حفظ محیط‌زیست خزر مربوط می‌شود. پنج کشور ساحلی این کنوانسیون را امضا کردند ذیل این کنوانسیون کمیسیون تنوع زیستی و کمیسیون مشترک شیلاتی هم شکل گرفته است و طرفین متعهد شده‌اند موازین زیست‌محیطی خزر را رعایت کنند. اما این کنوانسیون هیچ الزامی ندارد و اگر کسی مفاد آن را رعایت نکند، مجازاتی برای متخلف وجود ندارد. صرفا به کشورها توصیه شده است که باید یکسری اقدامات را انجام دهند. هر کشوری که به محیط‌زیست خزر لطمه بزند، می‌تواند مورد اعتراض و بازخواست بقیه کشورها قرار گیرد، اما این کشورها مورد محاکمه و پرداخت خسارت قرار نمی‌گیرند.

ورود گونه‌های غیر‌بومی توسط روسیه به خزر

حمید علیزاده، معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی نیز در گفت‌وگو با «جام‌جم» اقدامات روسیه در زمینه سدسازی روی رودخانه ولگا را مخرب توصیف می‌کند و مصرف آب در سدهای احداث شده توسط این کشور را ده برابر رودخانه سفید‌رود اعلام می‌کند.

او می‌گوید: کشورهای حاشیه خزر از خیلی وقت پیش افزایش بارگذاری روی این دریا را شروع کرده‌اند و کسی از دیگری اجازه نمی‌گیرد. شوروی سابق گونه‌هایی از دریای سیاه را به خزر معرفی کرد. برخی از این گونه‌های غیر‌‌بومی دوام آورده‌ و برخی از بین رفته‌اند. نمونه بارز این گونه‌ها ماهی کفال است که در خزر باقی مانده است.به اعتقاد معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی ما باید مراقب محیط‌زیست خود باشیم و اقدامات سازگار با محیط‌زیست خزر انجام دهیم، اما این به‌ آن معنا نیست که برای بارگذاری در خزر از کشورهای همسایه اجازه بگیریم. ماباید علاوه بر این‌که الزامات را رعایت می‌کنیم، مراقب باشیم کشورهای همسایه هم این الزامات را رعایت کنند.

بی‌نیازی کشورهای همسایه از نصب آب شیرین‌کن

علیزاده کشورهای حاشیه خزر را بی‌نیاز از نصب آب‌شیرین‌کن می‌داند، زیرا همه این کشورها رودخانه‌های غنی دارند. فقط معتقد است که در شوروی سابق و قزاقستان فعلی تاسیسات قدیمی نیروگاه هسته‌ای نصب شده بود که کار تولید انرژی و تامین آب را توامان انجام می‌داد.

آن‌طور که او توضیح می‌دهد شاید ترکمنستان با توجه به منابع آبی خود نیاز به آب شیرین‌کن داشته باشد.

با توجه به نظر کارشناسان سواحل شرقی خزر آب شورتری دارند و برای اظهار نظر درباره اثرات زیست‌محیطی این طرح، حتما باید از جزئیات زیادی مطلع شد، چراکه آب شور خروجی از آب شیرین‌کن ممکن است که زیست بوم را تغییر دهد. اگر این آب در حوضچه‌های تبخیری جمع‌آوری شود و نمک آن استحصال شود، اثرات مخرب آب‌شیرین‌کن به حداقل می‌رسد.

پسماندها ، خزر را آلوده می‌کنند

جمعیت شهری روستایی استان‌های ساحلی کشور نزدیک به ۱۷ میلیون نفر هستند. سرانه تولید پسماند در فضاهای شهری حدود ۸۰۰ گرم و در روستاها نزدیک به ۶۰۰ گرم است و نرخ تولید پسماند با احتساب گردشگران حدود ۱۷ هزار و ۵۰۰ تن در روز در استان‌های ساحلی است. در این استان‌ها حدود ۷ درصد این مقدار از پسماند در مبدا تفکیک شده، ۲۵ درصد نیز به صورت مکانیزه جمع‌آوری و ۳۵ درصد بازیافت می‌شود همچنین ۶۵ درصد این زباله‌ها دفن می‌شوند. دولت قصد دارد براساس برنامه طراحی شده تا سال ۹۹ وضعیت تفکیک زباله در شمال را بهبود بخشد، اما از برنامه‌ها عقب است. شهرهای ساحلی در موضوع بازیافت و تولید انرژی از پسماند ضعیف هستند زباله همچنان در این مناطق دفن می‌شود و متاسفانه دفن زباله نیز اصولی نیست. بنابراین شاهد ورود زباله و شیرابه‌های آن به دریا هستیم. ضرورت دارد برای حفاظت محیط‌زیست دریایی منابع آلاینده با منشأ خشکی از جمله پسماندها را تحت کنترل قرار دهیم. منابع آلاینده سواحل جنوب دریای خزر در درجه اول فاضلاب‌ها، سپس پسماندها و بخشی از سموم کشاورزی هستند که متاسفانه به دلیل استفاده بیش از اندازه از سموم و کودهای شیمیایی وارد دریای خزر می‌شود. برای مقابله با اثرات مخرب پسماندها بر دریای خزر وزارت کشور باید منابع مالی را به گونه‌ای هدایت کند که دفنگاه‌های بهداشتی اصولی، فرآیند کمپوست‌سازی و بازیافت زباله و تولید انرژی پروژه‌هایش راه‌اندازی شود.

لیلا مرگن

جامعه