پای این بناها بایستیم

برای اولین سوال شاید بد نباشد از روند تهیه اطلس باستان‌شناسی کشورمان شروع کنیم و این‌که تهیه و تدوین این اطلس در چه مرحله‌ای قرار دارد.

یکی از مهم‌ترین مسئولیت‌های پژوهشگاه باستانی‌شناسی کشور تهیه اطلس یا سامانه داده‌های اطلاعاتی درخصوص میراث فرهنگی و آثار باستانی کشور است که یک پروژه بسیار بزرگ است و نیاز به زیرساخت‌های ویژه خود و تشکیلاتی بزرگ و امکانات مفصل دارد. البته بنده حدود شش ماه است که دیگر مسئولیتی در پژوهشگاه میراث فرهنگی ندارم، اما در زمانی که متصدی این امر در پژوهشگاه بودم، چون یک پروژه بزرگ ملی است و نیاز به زیرساخت اساسی و برنامه‌ریزی مدیریتی کلان دارد، پیش‌بینی کرده بودیم این امر در قالب تفاهم نامه‌ای با سازمان جغرافیایی ارتش انجام شود، چون اطلاعات، اطلاعاتی است مثل آبادی‌های امروز ایران که وزارت کشور تهیه می‌کند و در این خصوص هم سازمان جغرافیایی ارتش از سالیان دور حتی پیش از انقلاب به جمع آوری اطلاعات فرهنگی تمام آبادی‌ها در گوشه و کنار ایران کرده بود که می‌تواند به کمک ما بیاید و ما نیز بخواهیم از همان الگو استفاده کنیم، زیرا اگر بخواهیم اطلاعات و داده‌های باستان شناسی را تهیه کنیم، غیر از اطلاعات و لایه‌های باستانی تاریخی از نظر فنی و فناوری هم باید با همان امکانات سازمان جغرافیایی ارتش همکاری کنیم و سازمان میراث فرهنگی نمی‌تواند از عهده این کار بزرگ برآید. البته من اکنون از وضعیت این قرارداد اطلاعی ندارم ولی می‌دانم که قرارداد در حال نهایی شدن بود.

در هر روی این سامانه داده‌های اطلاعاتی باستان‌شناسی، فقط یک نقطه جغرافیایی روی یک نقشه نیست، بلکه لازم است در کنار آن، پژوهشی جامع و گسترده از لایه‌های مختلف تاریخی و جغرافیایی و یافته‌های باستان شناسی و فرهنگی انجام و تهیه شود تا سامانه داده‌های اطلاعاتی باستان شناسی کامل و جامع و مفید به فایده باشد.

تهیه این اطلس و سامانه داده‌های اطلاعاتی باستان شناسی اصلا چه ضرورتی دارد و چه کمکی به بهتر شدن حال میراث فرهنگی این سرزمین می‌کند؟

همان‌طور که با داشتن اطلاعات آبادی‌ها و شهرهای کشور می‌توانیم به فعالیت و مدیریت درست این مناطق بپردازیم و مدیریت و اداره درست کشور در گرو داشتن اطلاعات دقیق جغرافیایی است، واضح است برای مدیریت و حفاظت درست از آثار تاریخی فرهنگی طبیعی مان هم به اطلاعات جامع و دقیقی از آنها نیازمندیم. به طور مثال می‌دانیم محوطه‌ها و آثار باستانی ما در گذشته بیشتر در کنار منابع آبی و رودخانه‌ها شکل گرفته اند و با توجه به روند سدسازی‌های گسترده اکنون در معرض خطر و آبگیری هستند. به عبارتی اطلاعات محوطه‌های پنهان شده زیر خاک اکنون بیشتر مورد توجه ماست تا از تخریب آنها به واسطه اجرای طرح‌های عمرانی جلوگیری کنیم. در کشور ما طرح‌های عمرانی زیادی در حال اجراست که هر کدام به تنهایی می‌تواند بسیاری از آثار پیدا و پنهان تاریخی و باستانی ما را تهدید و تخریب کنند، اما با داشتن اطلاعات دقیقی از وضعیت و محل جغرافیایی آنها می‌توانیم از این تخریبات جلوگیری کنیم.

از طرف دیگر، سامانه اطلاعاتی می‌تواند از نظر ارزش‌گذاری و اولویت بندی آثار تاریخی به لحاظ حفاظت از این آثار و همچنین ثبت ملی و جهانی آنها نیز به ما کمک می‌کند. بحث بسیار حائزاهمیت‌تر در تهیه و تدوین این سامانه، تهیه اطلس و جغرافیای فرهنگی است که به اتفاقات فرهنگی و تاریخی که در طول هزاره‌های گذشته در این سرزمین رخ داده، می‌پردازد و می‌تواند به‌عنوان منابع مهم فرهنگی در زمینه‌های مختلف بخصوص توسعه گردشگری فرهنگی به کار ما بیاید و از آن استفاده شود. بی شک آثار تاریخی و طبیعی در کنار آثار و رویدادهای فرهنگی می‌تواند مکمل هم و مفید و موثر و پشتوانه‌ای ارزشمند برای پیشبرد اهداف توسعه‌ای این سرزمین باشد و هویت تاریخی و فرهنگی این کشور را از هزاران سال پیش به امروز و سپس به نسل‌های آینده منتقل کند؛ دانش، فرهنگ و اطلاعاتی که باعث شده مردمان این سرزمین برای هزاران سال پایدار باشند و اگر بازشناسایی شده و به‌کار گرفته شوند، می‌تواند در مدیریت صحیح امروز با توجه به چالش‌های بزرگ پیش‌رو
موثر واقع شود.

حال و روز میراث تاریخی فرهنگی کشورمان را در حال حاضر چطور ارزیابی می‌کنید؟

من آن را کاملا سیاه یا سفید نمی‌بینم. طبیعی است مشکلاتی مثل همه بخش‌ها در این بخش هم وجود دارد که دلایل آن هم می‌تواند منافع مادی برخی مردم یا عدم اقتدار مدیریتی کشور باشد که بتواند خواسته‌های بحق یا نابحق مردم را مدیریت کند. در برخی موارد مردم ممکن است کمی کارشکنی کنند و نسبت به آثار تاریخی بی اهمیت باشند، اما در مجموع ما اکنون در برهه‌ای از زمان به سر می‌بریم که همه نوع ا طلاعات و آگاهی در دسترس همه مردم هست و این آگاهی مسئولیت جامعه را بیشتر کرده و طلب و خواست مردم از مسئولان را برای حفاظت از آثار و داشته‌های تاریخی شان هم افزایش داده و حتی در حال نهادینه کردن این خواسته هاست که اگر این خواسته‌ها نهادینه شود می‌تواند خود عاملی برای حفاظت جدی این داشته‌ها شود. در هر روی، سیاه دیدن حال و روز میراث تاریخی درست نیست و خوشبختانه غیر از مردم و فعالان میراث فرهنگی، مسئولان کشور هم به اهمیت این آثار که پیام آور صلح است، پی برده و درصدد حفظ و احیای آنها هستند، کما این‌که دریافته‌اند گردشگران فرهنگی ما که اغلب از کشورمان اروپایی هستند می‌توانند پیام صلح و دوستی مردم ایران را به جهانیان برسانند، حتی اگر همه کشورها با ما قطع ارتباط کنند.

وظیفه مردم را در این مسیر سنگین‌تر می‌بینید یا مسئولان را؟

در این راه همه مسئولند؛ هم مردم و هم مسئولان و همه باید به هر طریق ممکن درصدد حفظ آثار تاریخی فرهنگی آیینی کشورمان برآیند. مسئولان هم لازم است به عنوان زیرساخت به این آثار و داشته‌های ارزشمند نگاه کنند تا بتوانند با جذب اعتبارات و تصویب قوانین خوب، حمایت لازم را از آنها داشته باشند. من خوشحالم که در میان وزرای دولت، افرادی مثل آخوندی، وزیر راه و شهرسازی‌مان را داریم که به مقوله ایرانشهر می‌اندیشند و در کنار شهرسازی به میراث فرهنگی هم نگاه کرده و اهمیت می‌دهند و نگاه کلانی به مقوله توسعه شهری دارند. اما در نهایت نقش مردم را در راه حفاظت از آثار تاریخی سنگین تر و مهم تر می‌بینم، زیرا این مردمند که در کنار آثار تاریخی زندگی می‌کنند و مالک و وارث این میراث گرانبها هستند و اهمیت و حساسیت حفظ این آثار را می‌دانند و می‌توانند به مسئولان گوشزد و آنها را ترغیب به حفاظت از این میراث کنند. کمااین‌که هر جا مردم محلی نگران حال میراث خود نبوده‌اند شاهد تخریب این آثار بوده‌ایم، چه آنجا که با توسعه اراضی کشاورزی باعث تخریب می‌شوند و چه زمانی که خود محل آثار تاریخی مدفون شده را به حفاران غیرمجاز داده و زمینه تخریب این آثار را فراهم کرده‌اند.

عمده‌ترین مشکلات حوزه میراث فرهنگی

مشکل نبود تخصص و حرفه‌ای گری از مهم‌ترین مشکلات حوزه میراث فرهنگی است. این در حالی است که ما مشکل آموزش نداریم و فارغ‌التحصیلان زیادی در این حوزه داریم اما شاید این نیروهای آموزش دیده، تخصص لازم و کافی را برای ورود و فعالیت جدی و مفید در بخش میراث فرهنگی نداشته باشند که البته مشکل تخصص درهمه بخش‌های کشورمان محسوس است و به حوزه میراث فرهنگی محدود نمی‌شود.

مشکل دیگر کمبود اعتبارات متناسب با کارایی حوزه میراث فرهنگی است و این یعنی اگر به عنوان زیرساخت به این بخش نگاه می‌کنیم، آیا اعتبارات آن هم به اندازه اعتبارات سایر بخش‌های زیرساختی کشور مثل حوزه راه و عمران، آموزشی و... است که البته جواب منفی است. ما پشنهاد کردیم هر طرح و برنامه عمرانی که قرار است اجرا شود 20 درصد اعتبار اختصاصی‌اش به میراث فرهنگی داده شود تا بحث نجات بخشی این میراث رعایت و لحاظ شده و مشکلات فعلی رفع شود. مشکل مهم بعدی قانون است، البته قانون به اندازه کافی داریم که یا به این قوانین توجه‌ای نمی‌شود یا منفعت شخصی به منفعت ملی ارجحیت دارد یا خلاهای قانونی موجود باعث می‌شود آن‌طور که باید حفاظت از آثار تاریخی مورد توجه قرار نگیرد و خسارات زیادی که اکنون شاهدش هستیم، رخ بدهد.