متون کهن فارسی روی موج فرهنگ

متون کهن فارسی به قدری وسیع و عمیق است که شنا کردن در دریای آن به ساحلی ختم نمی‌شود و تنها در صدف آن می‌توان مرواریدهای گرانقدری صید کرد. واقعیت این است که در جامعه امروز به واسطه رشد مظاهر مدرنیسم یا فناوری و تکنولوژی‌های نوین رسانه‌ای، نوعی زبان و ادبیات عامه‌پسند که گاه منجر به شکل‌گیری زبان دوم یا زبان پنهان در جامعه می‌شود موجب شده متون کهن فارسی ما که نشانه هویت و اصالت فرهنگی ماست به فراموشی سپرده شود و بسیاری از نسل جوان با مفاخر و تفاخر این منبع غنی فرهنگی و ادبی غریبه باشند. برنامه «کیمیای کلمات» کاری از گروه کتاب رادیو فرهنگ است که سه‌شنبه‌ها ساعت 21 به بررسی متون کهن ادب فارسی و پژوهش‌ها و کتاب‌هایی که در زمینه این آثار نگاشته شده‌اند، اختصاص دارد و تلاش می‌کند مخاطبان را با میراث ادبی و زبانی این سرزمین کهن آشنا کند.

نگاه تخصصی به آثار قدیمی

کار ویژه این برنامه را باید در نگاه تخصصی و اختصاصی به متون کهن ادبی فارسی به عنوان بخشی از هویت زبانی و فرهنگی دانست که البته در بازخوانی و بازنمایی آن می‌توان به مجموعه‌ای از ارزش‌های فرهنگی و هویتی اشاره کرد. برنامه‌ای که فارغ از کارکرد شناختی می‌تواند در تحکیم و تقویت هویت ملی نیز موثر باشد. یکی از امتیازات این برنامه قطعا عنوان آن است. «کیمیای کلمات» هم واجد ارزش‌های زیبایی شناختی است که از ترکیب این واژه ساخته می‌شود و جایگاه و قدرت کلمات و واژه‌ها و به طور کلی متن و متون را در قوام و تعالی فرهنگ، نشانه شناسی می‌کند. کلمات را نباید دست‌کم گرفت. کلمه‌ها هستند که تفکر و اندیشه خلق می‌کنند و به‌تبع آن حرکت و جنبش و اراده معطوف به رشد و تعالی. از سوی دیگر رادیو خود به عنوان رسانه بر ستون‌های واژه و کلام و کلمات بنا شده و هویت خود را از آن می‌گیرد لذا «کیمیای کلمات» در ابعاد و قرائت‌های گوناگونش مماس با رادیو، هویت و کارکردهای آن است.

در «کیمیای کلمات» هر هفته شاهد نقد و بررسی یکی از متون کهن هستیم که حکم یک کلاس در دانشکده ادبیات را دارد. علاقه‌مندان زبان و ادبیات فارسی هر هفته سه‌شنبه‌ها می‌توانند به شکل شنیداری در این کلاس شرکت کنند و بر دانش و آگاهی خود در زمینه ادبیات فارسی بویژه متون کهن آن بیفزایند. ضمن این‌که در این برنامه کتاب‌هایی که در این حوزه و با محوریت سوژه تخصصی برنامه منتشر شده نیز مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد و از این رو کتاب شناسی ادبیات فارسی را هم می‌توان ویژگی این برنامه دانست.

آشنایی با گذشته

مثلا در یکی از برنامه‌های «کیمیای کلمات» کتاب زلالی خوانساری و سبک هندی (بررسی جایگاه زلالی در شعر قرن یازدهم همراه نمونه‌های شعر او) توسط دکتر بهرام پروین گنابادی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت.

در این برنامه اشاره شد که زلالی خوانساری، از شاعران پارسی‌گوی سده 11 هجری است. مهارت او بیشتر در سبک مثنوی بود. زلالی از چامه‌سرایان زمان شاه عباس اول و ملک‌الشعرای دربار وی بوده و هم‌روزگار با شیخ بهادر و میرداماد و با آنها رقابت داشته‌ است. وی زاده شهر خوانسار در استان اصفهان ایران و لقبش جارا... بوده است. درگذشت وی پس از سال 1024 است که در آن سال مثنوی محمود و ایاز را به انجام رساند. همین نمونه نشان می‌دهد که فارغ از تحلیل متون، مخاطبان این برنامه می‌توانند با نویسندگان و خالقان متون کهن نیز آشنا شده و اطلاعاتی تاریخی از زندگی شخصی و حرفه‌ای آنها به دست آورند یا مثلا کتاب آداب الحرب و الشجاعه به تصحیح احمد سهیلی خوانساری که کتاب کمترشناخته شده‌ای است در این برنامه مورد بررسی قرار گرفت. کتاب فوق بر‌خلاف نامش که با لغات عربی ترکیب یافته از متون فارسی قرن ششم است حاوی داستان‌های پند آموز از سیره‌، شخصیت و زندگی بزرگان و شهیران تاریخ و نیز به راه و رسم جنگاوری و شکار و چوگان بازی و‌... می‌پردازد. کتابی که در نوع خود بی‌مانند است. رسوم جنگاوران و صف‌آرایی و مسائل مربوط بدان از قبیل انواع سلاح‌هایی که در قدیم به کار می‌رفته، نحوه تربیت و معالجه بیماری اسب، روش فرماندهی لشکر و سپاه و فرهنگ و دانش جنگ و موضوعات مربوط به سلحشوری و شجاعت در این کتاب به تفصیل بیان شده است.

ادبیات و رادیو

واقعیت این است که رادیو به مثابه رسانه‌ای کلامی بیش از هر رسانه دیگری باید درباره کلام و کلمات و زبان و ادبیات فارسی برنامه‌سازی کند تا در هجمه رسانه‌های نوینی که به بی‌قاعد‌گی و آنارشیسم زبانی دامن می‌زنند بتواند اصالت و هویت زبان و ادبیات فارسی را حفظ کرده و از آنها صیانت کند. برنامه کیمیای کلمات صرفا یک برنامه رادیویی نیست، تدبیری رسانه‌ای است که تلاش می‌کند با معرفی و بررسی متون کهن فارسی به یک سرباز رسانه‌ای در صیانت از میراث فرهنگی و ادبی ما بدل شود.

در این مورد می‌توان به نمونه‌های بسیاری از این نوع اشاره کرد که مورد واکاوی قرار گرفته‌اند از جمله دیوان اثیر اومانی، بنگاله در قند پارسی به عنوان متون کهن کمتر شناخته شده مورد بررسی قرار گرفت. در کنار این آثار البته متون مشهور و شناخته‌شده‌تر یا کتاب‌های جدیدی که به تحلیل متون کهن فارسی پرداخته‌اند نیز مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. از جمله کتاب حافظ دکتر دادبه یا کتاب رباعیات خیام در منابع کهن به قلم سیدعلی میرافضلی. رباعیات خیام یکی از گره‌های ناگشوده ادبیات فارسی است. شهرت جهانی حکیم عمر بن ابراهیم خیامی، ریاضیدان و منجم و فیلسوف دانشمند ایرانی، وامدار رباعیاتی است که به او نسبت می‌دهند. طرفه این است که یک قرن پس از مرگ او در هیچ منبع مکتوبی هیچ رباعی‌ای به نام او نقل نشده است و هیچ‌کدام از هم‌عصران وی به رباعی‌سرایی او اشاره‌ای نکرده‌اند. در واقع در برنامه کیمیای کلمات از متون کهن فارسی و خالقان هم رمزگشایی می‌شود و هم اطلاعات داده می‌شود تا مخاطب با دو سویه آگاهی و شناخت به این متون نگریسته و درباره آنها تامل کند. دکتر بهرام پروین گنابادی، پژوهشگر، نویسنده و منتقد ادبی به عنوان کارشناس‌ ـ مجری در این برنامه حضور دارد. این برنامه به تهیه‌کنندگی طاهره جولانی و با اجرای نرگس اصفهانی تقدیم علاقه‌مندان می‌شود. یکی از بهترین قسمت‌های این برنامه مربوط به معرفی و بررسی کتاب قصه‌های محمد‌علی موحد بود که کهن‌ترین روایت از قصه شمس و مولانا را بررسی می‌کرد و مورد توجه علاقه‌مندان ادبیات قرار گرفته بود.

سید رضا صائمی