اعطای دومین نوبل اسلامی از منبع وقف

وقتی همه چیز در کشور ما رنگ رابطه و سیاست به خود می‌گیرد، بسیاری از ناظران نسبت به اهداف، بلندپروازی‌ها و بی‌طرفی این جایزه در انتخاب برندگان شایسته ـ چیزی که اعضای شورای سیاستگذاری جایزه همیشه بر آن تأکید دارند ـ خوش‌بین نیستند. این گروه معتقدند با وجود اعطای جایزه‌ای به ارزش 500هزاردلار و ظرفیت‌های بالای جهان اسلام و نقش‌آفرینی که ایران می‌تواند در راهبری علمی جهان اسلام داشته باشد، هنوز جایزه مصطفی^(ص) در میان آحاد جامعه و صاحب‌نظران جهان اسلام شناخته‌شده نیست. تبلیغات نه‌چندان موثر و بازتاب رسانه‌ای ضعیف فعالیت‌های صورت گرفته از علل این اتفاق می‌تواند باشد. هرچند متولیان برگزاری جایزه با این قضاوت موافق نیستند. به هر ترتیب، جایزه مصطفی^(ص)

به دومین ایستگاه خود در معرفی برندگان رسید و یکشنبه 12 آذر در تالار وحدت، این جایزه به دو دانشمند بلندآوازه مسلمان اعطا شد.

در این گزارش که در حاشیه نشست خبری شورای سیاستگذاری جایزه مصطفی^(ص) تهیه شده است، نگاهی خواهیم داشت به پشت صحنه اعطای این جایزه و فرآیند انتخاب برندگان در گفت‌وگو با دست‌اندرکاران و مسئولانی که قطار جایزه مصطفی^(ص) را برای دومین بار به مقصد رسانده‌اند.

ارول گلنبی

سامی ارول گلنبی، دانشمند علوم رایانه، مهندس الکترونیک و ریاضیدان کاربردی اهل ترکیه، عضو انجمن علمی ترکیه (انجمن بیلیم) و دارای مقام استادی گبور دنیس در رشته مهندسی برق و الکترونیک دانشگاه سلطنتی لندن است.

وی پس از گذراندن دوران کودکی در استانبول و اسکندریه (مصر)، سال 1341/ 1962 از دانشگاه آنکارا و سال 1345/ 1966 از دانشگاه فنی خاورمیانه فارغ التحصیل شد که در این مدت و در پی تلاش و تحقیقاتش در زمینه سیستم‌های حافظه مغناطیسی راه‌گزین شار جزئی، موفق به کسب جایزه تحقیقاتی کلارک شد. وی با ادامه تحصیل در دانشگاه پلی‌تکنیک نیویورک موفق به اخد مدرک فوق لیسانس و ارائه رساله دکتری خود با موضوع اتوماسیون تصادفی با قیود ساختاری شد.

ارول در موسسه اینریا و دانشگاه پاریس‌ ـ اورسی تیمی تشکیل داد که بسته تجزیه و تحلیل صف بندی شبکه را طراحی کردند. اختراع تقریب انتشار برای عملکرد رایانه، استخراج طرح‌های مخابره به منظور بهینه سازی عملکرد ارتباطات دستیابی تصادفی که شالوده پروتکل‌های معروف مک (Mac) هستند و همچنین ایجاد طرح‌هایی برای به حداکثر رساندن قابلیت اطمینان در پایگاه‌های اطلاعاتی، از اقدامات ارزشمند اوست.

وی در حالی که در دانشگاه پاریس ـ دکارت و دانشگاه دوک مشغول کار بود، محصول جدیدی از تئوری صف با مشتریان منفی را که به شبکه‌های (G) یا شبکه‌های گلنبی معروف هستند، طراحی کرد. این اختراع نشان می‌دهد که می‌توان عملکرد سیستم‌های ICT را که تلفیق‌کننده توابع مهم کنترلی هستند، به صورت ریاضیاتی ارزیابی کرد؛ برای مثال می‌توان به رفع اضافه بار و انتقال کار میان سرورها به صورت پویا اشاره کرد. علاوه بر این، وی مدل جدیدی از شبکه عصبی احتمالی جهش یافته را مطرح کرد که به شبکه عصبی تصادفی معروف است. وی با طراحی راه حل ریاضی و الگوریتم‌های یادگیری این مدل، موفق به استفاده از آن در مشکلات مهندسی و همچنین در مشکلات زیستی شد. امروزه شاهد سیستم‌هایی مانند اسکایپ به عنوان ابزار ارتباطی مشترک میان انسان‌ها روی بستر اینترنت بسته‌ای هستیم.

دکتر گلنبی، بنیانگذار مجموعه کنفرانس‌های ISCIS (نشست بین‌المللی در حوزه علوم رایانه و اطلاعات) است که از سال 1365/ 1986 هر ساله در ترکیه، آمریکا و اروپا برگزار می‌شود تا دانشمندان ترکیه‌ای رشته رایانه را با همتایان بین‌المللی شان گردهم آورند. وی در زمینه میان‌کنش بین مصرف انرژی و کیفیت خدمات در ICT و همچنین روی بهبود امنیت شبکه‌ها و فضای ابری مشغول پژوهش است. او بیش از 75 دانشجوی دکتری را فارغ‌التحصیل کرده و استاد مشاور تعداد زیادی از محققان پسادکتری بوده است.

محمد امین شکراللهی

محمد امین شکراللهی سال 1343/ 1964 در ایران متولد شد. وی دیپلم آلمانی و دانشنامه کارشناسی ارشد خود را در رشته ریاضیات از دانشگاه کارلسروهه در سال 1367/ 1988 دریافت کرد. سپس در سال 1370/ 1991 مدرک دکترای خود را در رشته علوم رایانه و ریاضیات از دانشگاه بن آلمان دریافت کرد. عنوان پایان‌نامه دکتری وی، کمک به نظریه کدگذاری و پیچیدگی از طریق زمینه‌های تابع جبری است. وی از ژانویه 2003 همزمان در دانشکده انفورماتیک و علوم ارتباطات و همچنین دانشکده علوم پایه دانشگاه پلی تکنیک فدرال سوئیس به مقام استاد تمام نایل شده و اکنون صاحب کرسی استادی در زمینه الگورتیم و ریاضیات الگوریتمی در دو دانشکده فوق است.

پروفسور شکراللهی در اختراع کدهای Tornado همکاری داشته و مخترع کدهای Raptor است. به خاطر فعالیت‌های وی در طراحی و ساخت کدهای Raptor و
Fountain، در سال 2007 جایزه جهانی اریک سامنر از سوی مؤسسه مهندسان برق و الکترونیک (IEEE) به پاس کمک‌های برجسته‌اش در حوزه ارتباطات و همچنین سال 2012 مدال ریچارد همینگ که از معتبرترین جایزه‌های IEEE است، به ایشان اعطا شد.

در این نظریه، یک کد Fountain می‌تواند با استفاده از چند داده جریان نامحدودی از داده‌های خروجی ایجاد کند، به این صورت که هر مجموعه از این داده‌ها با حجم کافی، می‌تواند جهت بازیابی داده‌های اولیه مورد استفاده قرار گیرد. الگوی کد Fountain دارای کاربردهای متعددی است؛ از انتقال ماهواره‌ای گرفته تا انتشار اطلاعات، تلویزیون ماهواره‌ای، انتقال بیسیم داده‌ها، مخابره چند فرستنده‌ای،‌ شبکه‌های نظیر به نظیر و کاربردهای بسیار دیگر. برای به وقوع پیوستن این کاربردها، لازم بود مدل کدگذاری بسیار کارآمد شود. زمانی که پروفسور شکراللهی به شرکت دیجیتال فانتین ملحق شد، این شرکت از اولین نسل کدهای Fountain با نام کدهای تبدیل لوبی یا کدهای LT استفاده می‌کرد. پروفسور شکراللهی طی چند ماه، نوع جدیدی از کدهای Fountain را به نام کدهای Raptor اختراع کرد که نه تنها روی هر کانالِ ناشناخته پاک‌کننده به ظرفیت شانون می‌رسید، بلکه این فرآیند را از طریق یک الگوریتم کاربردی با استفاده از تعداد بهینه‌ای از گام‌های محاسباتی انجام می‌داد. امروزه کدهای Raptor پروفسور شکراللهی را شرکت کوالکام که از پیشگامان طراحی سیستم‌های بی سیم در جهان است، با برند RaptorQ به بازار عرضه می‌کند. در حال حاضر، میلیون‌ها محصول در سراسر جهان، از تلویزیون‌های اینترنتی تا سیستم‌های اختصاصی تر انتقال داده که توزیع داده به مناطق روستایی را ممکن می‌سازند، درحال استفاده از این کدها هستند. اثر وی در زمینه کدهای Raptor، به خاطر تاثیر ماندگاری که بر بشریت دارد، به عنوان اثر برگزیده جایزه مصطفی(ص) انتخاب شد.

دکتر حسن ظهور، رئیس کارگروه علمی جایزه مصطفی^(ص) درخصوص فرآیند اجرا شده برای انتخاب برندگان دومین دوره جایزه مصطفی^(ص) اعلام کرد: فراخوان دومین دوره در اردیبهشت 1395 به 700 دانشمند جهان اسلام، 200 نهاد معتبر علمی در سطح جهان اسلام و دانشگاه‌های داخل ارسال و از آنها خواسته شد، نامزدهای خود را در چهار حوزه علم و فناوری نانو، علم و فناوری اطلاعات و ارتباطات، علم و فناوری زیستی و پزشکی و شاخه چهارم که مربوط به کلیه زمینه‌های علم و فناوری است، معرفی کنند. در سه زمینه اول، هر کدام در صورت پیداشدن فرد واجد شرایط، به یک نفر جایزه اعطا می‌شود (یعنی سه نفر در سه حوزه). در بخش کلیه زمینه‌های علم وفناوری نیز جایزه به دو نفر می‌تواند اعطا شود.

وی درباره شرایط اعطای جایزه به دانشمندان یادآور شد: در سه حوزه اول افراد باید تابعیت یکی از کشورهای اسلامی را داشته باشند، ولی می‌شود در آن کشورها مقیم نباشند، اما ارتباط بسیار موثر با کشور خود داشته باشند. محدودیتی از نظر مذهب (مسلمان بودن)، جنسیت یا سن وجود ندارد. در حوزه بعدی که کلیه زمینه‌های علم وفناوری را شامل می‌شود، جایزه حداکثر به دو نفر اعطا می‌شود که لزومی ندارد تابعیت یا اقامت کشورهای اسلامی را داشته باشند، ولی لازم است مسلمان باشند و محدودیت دیگری ندارد. برندگان بخش چهارم ممکن است، هر جای دنیا زندگی کنند یا متولد هر کشوری باشند، اما فقط شرط مسلمان بودن برای آن لحاظ می‌شود.

رئیس کارگروه علمی جایزه مصطفی^(ص) درباره شیوه اعلام فراخوان تصریح کرد: فراخوان جایزه به 363 موسسه و سازمان بین‌المللی برجسته در 51 کشور از 57 کشور اسلامی ارسال شد. همچنین فراخوان به 1622 دانشمند در 28 کشور ارسال شد و تا 10 دی 1395، تعداد 241 اثر از 31 کشور برای داوری مقدماتی دریافت شد.

دکتر ظهور درباره ویژگی‌های افراد پیشنهادی تأکید کرد: افرادی که پیشنهاد می‌شوند، باید سه ویژگی داشته باشند؛ اول این که جزو دانشمندان برجسته در حوزه تخصصی خودشان باشند. دوم این که حتما یک اثر علمی خاص و برجسته داشته باشند. سوم این که آن اثر نفوذ جهانی یا حداقل نفوذ منطقه‌ای داشته باشد و این موضوع به اثبات رسیده باشد. وی افزود: با بررسی بیش از 57 اثر در گروه مقدماتی علم و فناوری اطلاعات و ارتباطات، گروه داوران نهایی دو اثر را انتخاب کردند و به شورای سیاستگذاری فرستادند که از بین آن دو شورای سیاستگذاری یک نفر را انتخاب کرد. در قسمت کلیه زمینه‌های علم و فناوری 23 اثر مورد بررسی قرار گرفت و یک اثر به شورای سیاستگذاری ارسال شد. در دو زمینه دیگر یعنی علم و فناوری زیستی و پزشکی و همین طور در حوزه علم و فناوری نانو اثری برگزیده نشد، چنان که دو سال قبل نیز فقط دو نفر از بین افراد جست‌وجو شده واجد شرایط شناخته شدند. پس از فرآیند داوری، در هفتمین نشست شورای سیاستگذاری، برندگان دومین دوره جایزه مصطفی^(ص) مورد تأیید قرار گرفتند.

رئیس کارگروه علمی جایزه مصطفی^(ص)، نهایتا برندگان دومین جایزه مصطفی^(ص) را به شرح زیر اعلام کرد: دکتر ارول گِلنبی، دانشمند ترکیه‌ای با اثری در حوزه مدل‌سازی و ارزیابی عملکرد سیستم‌های رایانه‌ای و دکتر محمدامین شکراللهی، دانشمند ایرانی با اثری در حوزه کدهای رپتور به‌عنوان برگزیدگان دومین دوره جایزه مصطفی^(ص) معرفی می‌شوند.

تلاش در استفاده از آرای مشاوران معتبر بین‌المللی

یکی از نقاط قوت برجسته‌ جایزه مصطفی^(ص) ، شورای سیاستگذاری این جایزه و نقش آن در انتخاب برندگان است. این شورا از دانشگاه‌های معتبر کشورهای اسلامی به همراه سازمان‌های فعال علم و فناوری در جهان اسلام تشکیل شده است. از همین رو، به گفته اعضای دبیرخانه این جایزه، از نظرات مراکز علمی کشورهای اسلامی در مشخص شدن سیاست‌های کلی جایزه مصطفی^(ص) استفاده می‌شود و به این ترتیب، رویکردی بین‌المللی بر خط مشی جایزه و سازوکارهای آن حاکم است.

دکتر حمیدرضا ربیعی، رئیس گروه علم و فناوری اطلاعات و ارتباطات جایزه مصطفی^(ص) درباره مراحل داوری و انتخاب آثار و برندگان جایزه می‌گوید: بعد از تبیین سیاست‌های کلی برای انتخاب آثار، با کمک یک سری کمیته‌های محلی در ایران و کمیته‌های بین‌المللی نامزدها مشخص می‌شوند. کمیته فناوری اطلاعات و ارتباطات شامل هفت داور بین‌المللی و دو نماینده از ایران است که همه افرادی معتبر و صاحب‌اثر هستند. همین‌طور مشاوران بین‌المللی داریم که در مورد آثار،‌ نظر علمی می‌دهند. این افراد در سطح بین‌المللی شناخته شده هستند، از دانشگاه‌های معتبری همچون پرینستون و برکلی و دیگر دانشگاه‌های اروپایی و همین‌طور جهان اسلام. فرآیندی طولانی برای این کار، طی و نهایتا داوری انجام می‌شود.

رئیس گروه علم و فناوری اطلاعات و ارتباطات جایزه مصطفی در پاسخ سوال خبرنگار جام‌جم درخصوص این که آیا از مشورت کارگروه‌های داوری جایزه‌های معتبر علمی بین‌المللی نظیر جایزه نوبل و جایزه کاولی در انتخاب برندگان جایزه مصطفی استفاده شده است، تصریح کرد: این فرآیند با دقت بسیار و در حد مقدورات انجام شده است. به‌طور کلی جوایزی که در این سطح در دنیا ارائه می‌شود، پیش‌تر به میزان کافی مورد مطالعه قرار گرفته و تا جایی که امکان داشته، از مشورت‌ها بهره گرفته شده است.

حرکت به سوی تأسیس بنیاد علم و فناوری در جهان اسلام

با گذشت سه سال از آغاز فعالیت‌ دبیرخانه جایزه مصطفی، حجم فعالیت‌هایی که در این دبیرخانه انجام می‌شود، فراتر از برگزاری صرفا رویداد دوسالانه جایزه مصطفی است. دبیر شورای سیاستگذاری جایزه مصطفی می‌گوید، آنها اکنون در حال حرکت به سوی ایجاد یک بنیاد علم و فناوری در جهان اسلام هستند. مهندس مهدی صفاری‌نیا با تاکید بر این که لازمه این کار فعالیت در ساختاری منسجم، مستقل، مردم‌نهاد و غیردولتی است که بتواند به صورت مستمر فعالیت خود را در سطح جهان انجام دهد، به برنامه‌های متعددی اشاره کرد که در دبیرخانه جایزه مصطفی طراحی شده است و افزود: نشست‌های تبادل تجربیات علم و فناوری در میان دانشمندان کشورهای اسلامی دو دوره و به صورت سالانه (اولین دوره در تهران و دوره دوم در مالزی) برگزار شده است. دوره سوم این نشست‌ها همزمان با مراسم اعطای این جایزه در تهران برگزار می‌شود.

‌ میزبان دوره آتی این نشست‌ها به احتمال زیاد کشور عمان خواهد بود.

صفاری‌نیا یادآور شد: رویدادکنز (KANS) نیز از امسال شروع خواهد شد که مختص دانشگاهیان و بویژه دانشجویان است. در این رویدادها دانشجویان می‌توانند، آثار علمی خود را در حوزه‌ نیازهای علم و فناوری کشورهای اسلامی ارسال ‌کنند. در دوره نخست این رویداد، حوزه‌های سلامت، انرژی، محیط زیست، فناوری اطلاعات و ارتباطات و بانکداری و اقتصاد اسلامی مشارکت دارند و علاقه‌مندان در قالب تصاویر و گزارش از فعالیت علمی خود وارد رویداد کنز می‌شوند. امسال از دوشنبه
13 آذر 96 فعالیت رویداد کنز در میزگردهای تخصصی در دانشگاه‌های صنعتی شریف، علوم پزشکی شهید بهشتی و علوم پزشکی تهران آغاز می‌شود .

مهندس صفاری‌نیا به مسابقه دانش‌آموزی نور، به‌عنوان رویدادی برای ترغیب هر چه بیشتر دانش‌آموزان کشورهای اسلامی به فعالیت در حوزه علم اشاره کرد و گفت: دو دوره مسابقه دانش‌آموزی نور تا به امروز برگزار شده و از ماه آینده، سومین دوره این مسابقه را در سطح کشورهای اسلامی آغاز می‌کنیم.

وی در ادامه از دیگر برنامه‌های امسال هفته اعطای جایزه مصطفی نام برد و گفت: ما امسال میزبان حدود 90 نفر از دانشمندان از 30 کشور جهان در مراسم اعطای جایزه مصطفی خواهیم بود که تلاش کردیم، از این ظرفیت برای اعتلای بخش‌های مختلف علمی در کشور استفاده شود. از این رو سخنرانی‌های علمی نیز برای مهمانان برجسته جایزه مصطفی خواهیم داشت که 14 آذر در دانشگاه‌های فردوسی مشهد، اصفهان و صنعتی اصفهان در حوزه‌های مختلف برگزار خواهد شد. نشست آشنایی سرمایه‌گذاران کشورهای اسلامی با دستاوردهای علمی دانشمندان جهان اسلام 12 آذر برگزار شد و در این نشست، سرمایه‌گذارانی برای مشارکت در حوزه سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر کشورهای اسلامی حضور داشتند.

عربستان سعودی هم در جایزه مصطفی^(ص) مشارکت دارد؟

با بالاگرفتن تنش سیاسی میان ایران و عربستان سعودی، در برخی محافل از بدیهی بودن کنار گذاشته‌شدن دانشمندان و دانشگاه‌های عربستان سعودی در فرآیند اعطای جایزه مصطفی^(ص) و در نتیجه تاثیرپذیری طبیعی این جایزه از فرآیندهای سیاسی در خاورمیانه صحبت به میان می‌آمد. از دکتر حمیدرضا ربیعی، رئیس گروه علم و فناوری اطلاعات و ارتباطات جایزه مصطفی^(ص) پرسیدم با توجه به جایگاه غیرقابل انکار دانشگاه‌های عربستان سعودی در میان کشورهای اسلامی، آیا در تعیین برندگان دومین دوره جایزه مصطفی، دانشگاه‌ها و استادان این کشور و همین‌طور نامزدهایی از این کشور برای دریافت جایزه مدنظر بوده‌اند؟ وی در پاسخ گفت: بله! اتفاقا یکی از داورهای بین‌المللی ما از عربستان است. بعلاوه این فرد از دانشمندان برجسته در زمینه مخابرات بی‌سیم نیز هست و بیشتر از 25 هزار ارجاع علمی دارد که می‌توانست برنده جایزه امسال باشد. خود این دانشمند عربستانی تأکید داشت هنوز زود است و نفرات شایسته‌تری وجود دارد. بنابراین ما از همه ظرفیت‌ها در جهان اسلام و فراتر از آن استفاده می‌کنیم تا سطح جایزه در سطح نام و شأن والای رسول اکرم(ص) باشد. دکتر ظهور، رئیس کارگروه علمی جایزه مصطفی در توضیحی بیشتر و در پاسخ این سوال خبرنگار جام‌جم تصریح کرد: در بین 363 موسسه بین‌المللی برجسته که اشاره شد، فراخوان دومین دوره جایزه مصطفی برایشان ارسال شد، چهار موسسه در عربستان سعودی بوده و در بین 1622 دانشمند که فراخوان برای آنها ارسال شده، 65 دانشمند از عربستان سعودی بوده‌اند.

500 هزار دلار جایزه وقف‌شده، بدون کمک دولت

دبیر شورای سیاستگذاری جایزه مصطفی اعلام کرد: براساس مصوبه شورای سیاستگذاری، مبلغ اهدایی به هر یک از برندگان 500 هزار دلار بعلاوه مدال مصطفی خواهد بود. روالی که در دوره اول جایزه مصطفی به همین ترتیب عمل شده بود. مهندس صفاری‌نیا در پاسخ سوال خبرنگار جام‌جم مبنی بر این که چه مقدار از مبلغ جایزه از طریق وقف و چه میزان از محل کمک‌های دولتی تأمین شده است، گفت: کل مبالغ اهدایی به برندگان از محل صندوق سرمایه‌گذاری نیکوکاری جایزه مصطفی تأمین می‌شود. این صندوقی است که در سه سال گذشته با مجوز رسمی تأسیس شده و این امکان را به افراد و شرکت‌ها و موسسات می‌دهد تا منابعی را برای فعالیت‌های جایزه مصطفی، اهدا یا به صورت قرض‌الحسنه سرمایه‌گذاری کنند. وی با اشاره به این که اکنون بودجه‌ای نزدیک به 150 میلیارد ریال در این صندوق به هر دو شکل قرض‌الحسنه و اهدایی سرمایه‌گذاری شده تأکید کرد: تمام مبلغ اهدایی به برندگان در دوره اول و دوم از محل همین صندوق تأمین و اهدا شده و از این بابت مشکلی نداریم. در این دوره شرکت همراه اول حامی ویژه این جایزه بوده است و بیش از 40 شرکت و موسسه داخلی و خارجی تا به امروز به جمع خیرین خادم‌المصطفی این جایزه پیوسته‌اند. بیش از 400 شخص حقیقی در سطوح مختلف عضو این صندوق هستند و با مراجعه به وبگاه جایزه مصطفی، اسامی این افراد و موسسات قابل مشاهده است. وی تصریح کرد: دولت هیچ نقشی در تأمین منابع مالی جایزه ندارد و برنامه دبیرخانه جایزه از ابتدا بر این بوده که جایزه براساس منابع مردمی و وقف اهدا شود.

کاظم کوکرم

دبیر گروه دانش