مورد عجیب نور زلزله

بیشتر مردم با شنیدن چنین مواردی معمولا به سه شکل قضاوت می‌کنند: دسته اول ظهور این نورها را نشانه‌ای با منشأ ماورایی برای آگاهی‌دادن به مردم تلقی می‌کنند. دسته دوم، احتمال ارتباط مساله را به موجودات فرازمینی و بشقاب‌پرنده‌ مطرح می‌کنند. گروه سوم آزمایش‌های تسلیحاتی را مطرح می‌کنند. دسته آخر هم کل ماجرا را چیزی بیشتر از شایعه‌ای عامه‌پسند در فضای مجازی تلقی نمی‌کنند.

اما واقعیت این است که وقتی تعداد زیادی از شاهدان عینی، رخداد پدیده‌ای به‌ظاهر ماورایی را با روایتی نزدیک به یکدیگر حکایت می‌کنند، بایستی نسبت به اصل وقوع آن مشکوک بود. در گفت‌وگویی که با دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله داشتم، او نیز که تازه از بازدید علمی از مناطق زلزله‌زده کرمانشاه بازگشته بود به شنیدن روایت‌هایی دست اول از شاهدان عینی مبنی بر دیدن نورهای عجیب در آسمان اشاره کرد. دکتر زارع اصل موضوع را به رخداد پدیده‌ای طبیعی و بسیار جالب توجه به نام نورهای زلزله (earthquake lights) مربوط دانست که پیشتر نیز در بسیاری از نقاط جهان مشاهده شده است.

آنچه در ادامه می‌خوانید روایت برایان کلارک هاوارد (Brian Clark Howard)، روزنامه‌نگار علمی نشریه معتبر نشنال ژئوگرافیک (National Geographic) در گفت‌وگو با دانشمندانی است که کار هر روزه‌شان مطالعه منشأ نورهای زلزله است. اتفاقا در این گزارش می‌بینید شیوه قضاوت اولیه ما در ایران درباره گزارش رؤیت این نورها با جاهای دیگر دنیا ـ جز در مورد مربوط به توهم توطئه‌ـ تفاوت خاصی ندارد!

از نورهایی که موقع وقوع زلزله مردم در آسمان می‌بینند چیزی شنیده‌اید؟ بگذارید همین اول کار خیالتان را راحت کنم و بگویم منشأ درخشش ناگهانی نورهای نادری که گاهی اوقات در زمان وقوع زمین‌لرزه‌ها مشاهده می‌شود، به پرنده‌ها، هواپیماها یا اشیای پرنده ناشناس ارتباطی ندارد. صرفا به پدیده‌ای طبیعی مربوط است که با عنوان نورهای زمین‌لرزه از آن یاد می‌شود. دانشمندان در مقالات علمی منشأ این نورها را به خواص الکتریکی سنگ‌های خاصی نسبت می‌دهند که در موقعیتی با آرایش بخصوصی قرار گرفته‌اند.

فریدمن فروند، استادیار فیزیک دانشگاه ایالتی سن خوزه آمریکا و پژوهشگر ارشد یکی از مراکز تحقیقاتی ناسا می‌گوید: این پدیده را گاهی «رعدوبرق زمین‌لرزه» نیز می‌نامند. اینها نورهایی هستند که هنگام درخشش با شکل‌ها، قالب‌ها و رنگ‌های متفاوتی ظاهر می‌شود.

فروند می‌گوید شکل رایج نورهای زمین‌لرزه همچون شعله‌های آبی‌رنگی است که به نظر می‌رسد از زیر زمین بیرون می‌آید؛ گوی‌های نوری که در هوا به مدت چند ثانیه تا چند ده ثانیه و حتی چند دقیقه شناور می‌شود؛ برق‌های سریعی از نوری روشن که بسیار شبیه به رعد و برق است با این تفاوت که به جای آسمان، از زمین بیرون می‌آید و می‌تواند تا ارتفاعی حدود 200 متر رو به آسمان بالا برود!

رؤیت‌های تاریخی

در طول قرن‌ها، گزارش‌های زیادی از مشاهده نورهای زمین‌لرزه ثبت شده است؛ هم قبل از وقوع زمین‌لرزه و هم حین وقوع زمین‌لرزه. مثلا ثانیه‌هایی پیش از وقوع زمین‌لرزه سال 2009 لاکوئیلا در ایتالیا، مردم شعله ده سانتی‌متری از نوری را دیدند که بر فراز خیابان سوسو می‌زد.

در 21 آبان 1367، 11 روز پیش از آن که زمین‌لرزه‌ای قوی در سنت‌لارنس‌ریور واقع در ایالت کبک کانادا رخ دهد، مردم گوی درخشانی را بر فراز شهر دیدند که رنگش به صورتی و بنفش متمایل بود.

همین‌طور مشاهده رنگین‌کمان ضعیفی از نور پیش از زمین‌لرزه بزرگ سال 1905 در سانفرانسیسکو و نیز دیدن نورهایی پیش از وقوع زمین‌لرزه ویرانگر سال (1811 یا 1812) نیومادرید در ایالت میسوری از سوی مردم محلی گزارش شده است.

فروند و همکارانش روی چنین گزارش‌های تاریخی‌ای مطالعه می‌کنند که قدمت برخی از آنها تا سال 1600 میلادی هم می‌رسد! آنها نتایج یافته‌هایشان را در مقالات پژوهشی زلزله‌شناسی منتشر کرده‌اند.

خوراک خاص علاقه‌مندان یوفوها

فروند می‌گوید در گذشته‌های دور، مردم منشأ ظهور نورهای ناشی از زمین‌لرزه را با باورهای مذهبی تفسیر می‌کردند، در حالی که در دوران مدرن، غالبا مردم منشأ این نورها را به اشیای پرنده ناشناس و هوشمندان فرازمینی مرتبط می‌دانند. اینها در حالی است که توضیح فیزیکی نسبتا کاملی برای این پدیده وجود دارد که ما نیز در دانشگاه در حال مطالعه آن هستیم.

جیم کوناچر، بازرس بازنشسته وزارت کشاورزی کانادا فکر می‌کند گوی‌های درخشان زردرنگی که اوایل دهه 1970بر فراز دریاچه تاگیش در کانادا دیده بود، مربوط به یوفوها بوده است. او حتی از نورهایی که بر فراز منطقه‌ای وسیع می‌چرخیدند با این تصور که مربوط به یوفوهاست عکس هم گرفته است(تصویر بالا و راست). فروند و همکارانش متوجه شدند زمان ثبت عکس کوناچر، درست چند ساعت پیش از وقوع زلزله‌ای در همان نزدیکی به تاریخ 10 تیر 1352 با بزرگای 7/6 بوده است.

تا سال های سال، جامعه رسمی زمین‌شناسان رؤیت چیزی به نام نورهای زمین‌لرزه را مردود می‌دانست. اما در اواسط دهه 1340/1960 در جریان وقوع یک سری زمین‌لرزه در ناگانو واقع در ژاپن، دانشمندان عکس‌هایی از نورهای زلزله گرفتند که ظهورشان به‌طور واضحی با فعالیت‌های زمین‌شناسی گره خورده بود. از آن پس، فیلم‌ها و ویدئوهای زیادی از این پدیده ثبت شد که علتش هم زیاد شدن دوربین‌ها و هندی‌کم‌های در دسترس مردم در سراسر
جهان بود.

برای مثال در جریان زمین‌لرزه‌ای که با بزرگای 8 در مرداد 1386 در پیسکو واقع در پرو روی داد، تصاویر واضحی از نورهای زلزله ثبت شد.

نورهای زلزله چطور به‌وجود می‌آید؟

در سال‌های گذشته، فرضیه‌های متنوعی برای توضیح این که نورهای زلزله چطور به وجود می‌آیند، ارائه شده است؛ مثلا بروز اختلال در میدان مغناطیسی زمین به‌واسطه استرس تکتونیک که اثر پیزوالکتریک (piezoelectric) خوانده می‌شود یکی از این فرضیه‌ها بوده است. بر اساس این فرضیه در جریان این پدیده، سنگ‌های حاوی کوارتز وقتی در جهت مشخصی فشرده شوند، جریان الکتریکی تولید می‌کنند.

اما فروند و همکارانش می‌گویند به‌نظر می‌رسد منشأ نورهای زلزله با فرآیندهای الکتریکی به‌کلی تفاوت داشته باشد. او معتقد است وقتی طبیعت به سنگ‌های خاصی تنش وارد می‌کند، بارهای الکتریکی فعال می‌شود. درست مثل این است که شما کلید روشن‌کردن یک باتری در پوسته زمین را فشار داده باشید. سنگ‌هایی که چنین خاصیتی در آنها مشاهده شده عمدتا از نوع بازالت و گابرو هستند که نقایص ریزی در کریستال‌های تشکیل‌دهنده‌شان دارند. در این حالت وقتی موج زلزله به آنها برخورد می‌کند، بارهای الکتریکی موجود در سنگ‌ها ممکن است آزاد شود.

در بعضی مناطق، بازالت‌ها و گابروها در ساختارهای عمودی وجود دارند که به آنها «آذرین تیغه» (Dike) گفته می‌شود. اینها به صورت ماگمای سرد شده در راستای گسلی عمودی تشکیل شده‌اند و ممکن است تا نزدیک به صد کیلومتر در عمق زمین امتداد یافته باشند. دانشمندان می‌گویند به نظر می‌رسد این آذرین تیغه‌ها همچون قیفی بار الکتریکی را در مسیر خود هدایت می‌کنند.

فروند می‌افزاید این بارهای الکتریکی می‌تواند ترکیب شود و نوعی ماده پلاسماگونه ایجاد کند که با سرعت‌های بسیار بالا حرکت کند و در سطح منفجر شود. نتیجه این فرآیند، تخلیه بار الکتریکی در هواست. همین تخلیه بار الکتریکی است که منشأ ایجاد نورهای رنگارنگ می‌شود.

دانشمندان تخمین می‌زنند شرایط مناسب برای ایجاد این نورها در کمتر از نیم‌درصد از زمین‌لرزه‌ها در سراسر جهان ایجاد شود. همین عدد نشان می‌دهد چرا ظهور نورهای زلزله پدیده‌ای نسبتا نادر است.

به نظر می‌رسد نورهای زمین‌لرزه بیشتر در ایتالیا، یونان، فرانسه، آلمان، چین و بخش‌هایی از آمریکای جنوبی ایجاد می‌شود. هرچند در ژاپن، آمریکای شمالی و جاهای دیگر هم دیده شده است.

فروند تصریح می‌کند این نورها ممکن است چند هفته پیش از وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ یا حتی در حین زلزله ایجاد شود. محدوده مشاهده آنها تا 160 کیلومتر دورتر از کانون زمین‌لرزه نیز گزارش شده است.

پیش‌بینی زمین‌لرزه با این نورها ممکن است؟

فروند همراه با دیگر دانشمندان روی ساخت سامانه پیش‌‌آگهی جهانی زمین‌لرزه کار می‌کند و می‌گوید بتازگی دانشمندان می‌خواهند از نورهای زمین‌لرزه به‌عنوان شاخصی در جهت پیش‌آگهی زلزله‌های قریب‌الوقوع استفاده کنند. او عمدا به جای استفاده از واژه پیش‌بینی (Prediction) که درجه دقت بسیار بالایی دارد، از واژه پیش‌آگهی (Forecast) استفاده می‌کند و می‌افزاید: اگر ما دو، سه یا چهار پدیده شاخص از زلزله را ببینیم، آن وقت است که می‌توانیم بگوییم زمین‌لرزه‌ای در پیش است. فروند قبول دارد دیدن نورهای زمین‌لرزه پدیده‌ای نادر است، اما در عین حال می‌گوید اگر بشود آنها را دید چرا نشانه‌ای از پیش‌آگهی نسبت به احتمال بالای وقوع زلزله در نظرشان نگیریم؟!

اما دانشمندان دیگری هم هستند که می‌گویند نورهای زمین‌لرزه برای اعلام چنین ‌پیش‌آگهی‌هایی نسبت به زمین‌لرزه محدودیت زیادی دارد. بروس پرسگریو، زمین‌شناس مرکز ملی اطلاعات زمین‌لرزه در آمریکا می‌گوید: به نظر نمی‌رسد نورهای زلزله بتواند کمک چندانی در پیش‌بینی زلزله کند. زیرا در جریان رخ‎دادن بسیاری از زمین‌لرزه‌ها دیده نشده‌اند و ظهورشان پدیده نادری است.

با این حال پیش از این نورهای زمین‌لرزه برای پیش‌بینی وقوع زلزله مورد استفاده قرار گرفته است. برای مثال در سال 2009 مردی در آشپرخانه‌اش درست قبل از وقوع زلزله لاکوئیلا در ایتالیا شعله‌ای نورانی دید. از آنجا که او قبلا درباره ظاهرشدن نورهای زلزله مطالبی خوانده بود، توانست به سرعت اعضای خانواده‌اش را به مکانی امن منتقل کند.

سال 1976 در چین، یک زمین‌شناس به محض دیدن نورهایی مشکوک به نور زلزله، به دنبال جایی ایمن برای پناه‌گرفتن رفت و همان موقع زمین‌لرزه مرگبار تانگشان رخ داد و زنده ماند.

فروند می‌گوید این نورها بخش کوچکی از مطالعه گسترده آنهاست که البته شامل رسانایی الکتریکی سنگ‌ها نیز می‌شود. او اشاره می‌کند: ابتدای کارم به مقوله زلزله چندان علاقه‌ای نداشتم. اما حالا که فهمیده‌ام پدیده الکتریکی با ایجاد تنش در سنگ‌ها فعال می‌شود، قضیه برایم متفاوت شده است. تصور می‌کنم نورهای زلزله‌، بخش کوچکی از کوه یخی بزرگی باشد که ما فقط بخش کوچکی از آن را می‌بینیم. در حالی که این موضوع جوانب ناگشوده بسیاری دارد. نکته بد ماجرا در مطالعه نورهای زلزله این است که ما فقط به آن دسته از موارد در بافتاری توجه می‌کنیم که مطالعه‌اش به پیش‌آگهی یا پیش‌بینی زلزله منتج می‌شود.

فروند امیدوار است در گام بعدی بتواند نورهای زلزله را در آزمایشگاه و در شرایط کنترل شده تولید کند. او می‌خواهد به درک بهتری از منشأ این انرژی انفجاری برسد که نتیجه نهایی‌اش دیدن نورهایی عجیب و غریب است.

کاظم کوکرم

دبیر گروه دانش