وهــابیـت ‌ و نـظــام قبـیـلـگی

به همین خاطر به نظر می‌رسد که جوان‌هایی که در این حاکمیت روی کار آمده‌اند بسیار پراگماتیک و عمل‌گرا هستند. این رویکرد باعث می‌شود که نیروهای جوانی که عهده‌دار مناصب اجرایی شده‌اند، برخی خطاهای فاحش گذشتگان خود را انجام ندهند. نیروهای گذشته مسئول برخی از اقدامات در عرصه سیاسی از جمله حمله به یمن شده‌اند. حتی تیم جدید هم در این مساله با نیروهای گذشته حاکمیتی عربستان نیز همسو بودند و در این اتفاقات نقش داشتند، اما در شرایط کنونی به این مساله پی بردند که این اقدامات برای جایگاه سیاسی عربستان در عرصه‌های بین‌المللی سودی نداشته و باعث شده این جایگاه با چالش‌های متعددی مواجه شود. از این‌رو به راهکارهای مختلفی متوسل شده‌اند. از جمله این‌که با حوثی‌ها وارد گفت‌وگو شدند و با بخشی از شیعیان دنیا هم تعاملاتی برقرار کردند.

در همین راستا شاهد هستیم که با وجود برخورد و مواضع تندشان در مواجهه با ایران اخیرا رویه‌های ملایم‌تری را در تعاملات با کشورمان و حتی در دیدار وزیر امور خارجه عربستان با دکتر ظریف در پیش گرفتند. این رویکرد نشان می‌دهد که شاید آنها در پی آنند که به چاره‌جویی در برابر مشکلات خودشان بپردازند ولو این‌که نتوانند کامل آن را از بین ببرند، اما این مشکلات از بین رفتنی نیست چون ریشه در سیاست‌های واقعی و پنهان آنان دارد. اما سعی می‌کنند تا حدود زیادی این مشکلات را مدیریت کنند. شیوه برخورد عربستان سعودی با قطر هم نشان داد که این کشور برای اجرایی کردن اهدافش راه به جایی نبرد و باید آن را به‌عنوان یک شکست در عرصه سیاسی برای عربستان تلقی کرد. اگر عربستان در زورآزمایی بحران قطر موفق می‌شد،‌ حداقل به یک جایگاه قابل اعتنای میان کشورهای اسلامی دست می‌یافت. با این وصف نوع مراودات میان ایران و عربستان به‌رغم نرمش‌هایی که در روزهای اخیر از سوی حاکمان سعودی مشاهده شد با سادگی همراه نیست و از پارامترها برخوردار است.

روابط ایران و عربستان از بعد از انقلاب اسلامی دچار فرازونشیب‌های مختلفی شده است که تابع متغیرهای اساسی هستند که در بین دو کشور وجود داشته است. این متغیرها هم تاثیرات سیاسی عمیقی بر روابط میان دو کشور گذاشته است. بخشی از ماجرا به این برمی‌گردد که ایران در مواجهه با عربستان شاید از شناخت حداقلی برخوردار باشد و همین شناخت ناقص بعضا نوع رویکردهای عربستان در مواجهه با ایران باعث ضرر و زیان کشورمان شده است. نکته اول این‌که جامعه عربستان بر سه پایه اساسی وهابیت،‌حاکمیت خاندان سکولار سعودی و نظام قبایلی استوار است. درک بهتر هرکدام از این سه بخش می‌تواند در شناخت موثر ما از ماهیت حاکمیت و جامعه عربستان نقش‌آفرین باشد و هر کدام از این مقولات هم می‌تواند در روابط میان ایران و عربستان نقش بازی کند. زمانی که وهابیت در دوقرن پیش در عربستان پا گرفت در آن شرایط عمده مخالفت ‌ها از سوی جامعه اهل تسنن جهان اسلام علیه این فرقه جدید صورت گرفت و کتاب‌های متعدد و عمیقی در رد این تفکر از سوی اهل سنت در کشورهای اسلامی نوشته شد. حتی اولین سرکوب وهابیون از سوی خاندان سلطنت مصر صورت گرفت. در آن زمان شیعیان به اندازه اهل سنت در نقد و رد تفکر وهابیت فعال نبود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران به عنوان کشوری شیعه سرمدار مبارزه با وهابیت شد و البته در این مبارزه دیگر کشورهای مسلمان سنی از همراهی ایران خودداری کردند. اگر این همراهی در سایه وحدت صورت می‌گرفت یقینا در برخورد با وهابیت از تاثیرگذاری بیشتری برخوردار بود. این همراهی نه تنها صورت نگرفت بلکه حتی کم کم مساله ایران شیعی به عنوان هدف جایگزین برخورد با وهابیت شد. بویژه آن‌که حاکمیت سکولار سعودی در عربستان به دارا بودن منابع نفتی،‌ این ثروت را به خدمت گرفت و تبلیغات ضدایرانی در عرصه بین‌المللی به‌راه انداخت. از سویی دیگر جنگ ایران و عراق، ضدیت برخی از کشورهای منطقه با ایران را بیشتر کرد. بخصوص آن‌که صدام در ابتدای جنگ این‌گونه وانمود می‌کرد که این نبرد، رویارویی میان شیعه و سنی و جنگ با اهل مجوس و امپراتوری ارس است. هم‌پیمانی عربستان و عراق در آن سال‌ها زمینه تبلیغات منفی زیادی را علیه ما به‌راه انداخت. در آن دوره شاید اگر ایران برای رفع این تبلیغات سو اقدامات بیشتری انجام می‌داد تا حدود زیادی می‌توانست ابهام برخی از کشورهای عربی در مورد اختلاف دیدگاه میان ایران و سایر کشورهای همسو با عراق و عربستان را از بین ببرد. حتی در جریان کشتار حجاج ایرانی نهم مرداد 1366 هم عربستان با استفاده از پول و بازوهای تبلیغاتی خود درصدد القای این گزاره دروغ بود که ایرانی‌ها در پی آنند که شعار «لبیک یا خمینی» را جایگزین شعار «لبیک اللهم لبیک لبیک لا شریک لک لبیک» کنند. این در حالی بود که اساسا هیچ یکی از ایرانی‌های شیعه حاضر در آن مراسم هرگز قصد چنین کاری نداشتند اما دستگاه تبلیغاتی عربستان و سایر کشورهای عربی در پی القای چنین ذهنیتی از ایرانیان شیعه بودند. عربستان با بهره گیری از منابع نفتی و ثروت زیادی که در اختیار دارد از جمله سرمایه‌گذاران اصلی شکل‌گیری داعش‌هاست و اساسا نمی‌توان منکر ارتباط میان سلفی‌ها و وهابیون با داعشی‌ها شد اما تلاش عربستان این شد که این جنگ را فرقه‌ای نشان دهد و اعلام کند که داعش با مخالفانش درگیر شده است. جالب اینجاست که داعشی‌ها هم شیعیان را کشتند و هم اهل سنت را و اساسا شهرهایی که به تصرف داعش درآمده شیعه‌نشین نبودند.

نکته‌ای دیگر این که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی یک ایرانی در مصر پایه گذار دارالتقریب المذاهب اسلامی شد و در همان روزگار پرچم وحدت به‌دست ایرانیان برافراشته شد اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تلاش عربستان بر این قرار گرفت که ما را مخالف جریان وحدت نشان دهد. حتی حاکمان سعودی کار را به جایی رساندند که با راه اندازی یک موج و به این بهانه که شهرهای مقدس مسلمانان مثل مکه و مدینه مورد تهدید رافضی‌ها و حوثی‌ها قرار دارد کشورهای دیگر مسلمان را به راه‌اندازی یک ناتو اسلامی تشویق کند. البته در اینجا باید گفت که همسویی امروز بسیاری از کشورها مثل پاکستان، مصر و سودان با عربستان در بسیاری از مسائل حتی در بحران قطر عمدتا براساس منافع ملی و بده و بستان سیاسی و بهره‌گیری از ثروث عربستان است.

نکته دیگر درباره شناخت از جامعه و حاکمیت عربستان ماهیت قبیله آن است. در چنین جامعه‌ای اساسا افراد از آزادی بیان برخوردار نیستند و حتی زن‌ها از حضور در عرصه‌های اجتماعی،‌حق انتخاب کردن و حق انتخاب شدن برخوردار نیستند. حتی در خبرها آمده بود که یک وبلاگ نویس عربستانی در دادگاهی به هزار ضربه شلاق محکوم شده بود اما با این وصف،‌ در چنین شرایطی می‌بینیم که سازمان ملل متحد عربستان سعودی را به‌عنوان عضو کمیسیون حقوق زنان انتخاب کرده است. به نظر می‌رسد اگر ایران همپایه توجه به مسائل مذهبی بر مباحث اجتماعی و مدنی جامعه عربستان هم تاکید می‌کرد می‌توانست زمینه را برای استفاده تبلیغاتی علیه این کشور
فراهم کند.

حجت‌الله جودکی / کارشناس مسائل منطقه