چشم در چشم تاریخ

این قبیل مناسبت‌ها برای سینمای ایران و شبکه‌های تلویزیونی نیز حائز اهمیت بوده و منجر به تولید آثار مختلفی در این باب شده است که به آن خواهیم پرداخت.

سوم شهریور 1320

سال‌های تلخ اشغال تهران

یکی از روزهای مهم تاریخ معاصر ایران که در سریال‌های تلویزیونی تا حدود زیادی به آن پرداخته شده، سوم شهریور 1320 است که همچنان زوایای زیادی از آن پنهان مانده است. علی حاتمی در مجموعه ماندگار هزاردستان به بازسازی آن روزها پرداخته و تلاش کرده تا چیزی از قلم نیفتد. برای مثال می‌توان به پرواز هواپیماهای متفقین بر آسمان تهران و ریختن اعلامیه‌ها تا حضور قوای متفقین در شهر و کمبود نان و مواد خوراکی اشاره کرد. نگاه حاتمی به این اتفاق تلخ، هنرمندانه و با ظرافت است که مخاطبان را با خود به آن روزها برده و تکه‌ای از تاریخ را پیش رویشان قرار می‌دهد. مسعود جعفری جوزانی هم در سریال در چشم باد بیشتر روی حمله متفقین به ایران مانور داده و دوربین خود را تنها منحصر به پایتخت نکرده است. این‌گونه است که مخاطب برای نخستین بار شاهد نبرد جانانه سربازان نیروی دریایی ایران با ناوهای متفقین می‌شود و در عین حال از طریق بیژن ایرانی شرایط نیروهای هوایی ایران را به تصویر می‌کشد. جوزانی به لحاظ ساختاری در این بخش موفق عمل کرده و سکانس‌های ماندگاری رقم زده است که مخاطبان نسل‌های بعد می‌توانند به آن استناد کنند.

28 مرداد و قصه ننگین یک کودتا

یکی از مهم‌ترین نقاط عطف دوران حکومت پهلوی دوم که مهر ننگ آن هیچ‌گاه از پیشانی حکومتش پاک نشد، کودتای آمریکایی ـ انگلیسی 28 مرداد 1332 است. این کودتای سیاه، مواد و مصالح لازم و کافی برای خلق اثری دراماتیک را در اختیار کارگردان‌های سینما و تلویزیون قرار می‌دهد که این دومی سهم بیشتری را در این رابطه به خود اختصاص داده است. در معمای شاه ساخته محمدرضا ورزی به این مقطع خاص تاریخ معاصر پرداخته شده و تلاش شده تا مخاطب کاملا در جریان ماجراهای پیش از آن نیز قرار بگیرد. ورزی روی شخصیت‌های مهم و کلیدی آن ایام همچون: دکتر محمد مصدق و آیت‌الله کاشانی در قطب مثبت و آدم‌هایی همچون: اردشیر زاهدی، تیمسار نصیری و شعبان جعفری مانور داده و غنای بیشتری به این بخش از کار خود بخشیده است.

چهاردهم خرداد و تلویزیون

فیلم تلویزیونی کیلومتر 14 ساخته آرش قادری یکی از تله‌فیلم‌های خوب و با کیفیت تلویزیون است که در سال‌های اخیر در چهاردهمین روز خرداد روی آنتن شبکه‌های مختلف سیما می‌رود. داوود خلافکار خرده‌پایی است که می‌خواهد نذورات مردم برای حرم امام حسین(ع) را در فرصتی مناسب و در میانه راه برباید اما در این مسیر با آدم‌هایی برخورد می‌کند که هر یک در متحول شدن او نقشی دارند. یکی از آنها جانبازی شیمیایی به نام اصغر و ملقب به اصغر آر.پی.جی است که داوود در مسیر منتهی به حرم امام خمینی(ره) با او آشنا می‌شود که همه ساله روز چهاردهم خرداد خود را به مرقد می‌رساند. وخامت حال اصغر او را به داوودی متحول شده پیوند می‌زند که در ادای این نذر به او یاری می‌رساند. استحاله یک جوان خلافکار به واسطه آشنایی با یک جانباز شیمیایی جنگ، ایده چندان تازه‌ای نیست، اما بخوبی توسط آرش قادری پرورانده شده است. بخصوص دو شخصیت محوری (داوود و اصغر) که مخاطب با آنها بخوبی ارتباط برقرار می‌کند. داستانک‌های این فیلم 90 دقیقه‌ای هم تا حدود زیادی خوب از کار درآمده اند که بخش مهمی از آن به سابقه طولانی قادری در فیلمنامه‌نویسی برمی‌گردد. البته نباید از بازی روان کامبیز دیرباز هم در نقش داوود گذشت که خوب با نقش جفت و جور شده هر چند که سایه پررنگی از شخصیت مجید سوزوکی فیلم سینمایی اخراجی‌های یک ساخته مسعود ده نمکی را با خود همراه دارد.

سقوط و فتح خرمشهر
در قاب کوچک تلویزیون

مقاومت جانانه 34 روزه مردم در خرمشهر با کمترین امکانات نظامی، مصالح فوق‌العاده‌ای را در اختیار کارگردان‌ها برای ساخت سریال‌های تلویزیونی قرار می‌دهد. به همین دلیل هم تعداد آثاری که در این رابطه ساخته شده بیش از موارد اشاره شده در بالاست. ابراهیم حاتمی کیا در خاک سرخ، داستان خود را جایی به پایان می‌رساند که شهر به دست دشمن افتاده و از دست قهرمان اسیر شده داستان نیز جز اشک و حسرت کاری ساخته نیست. سوم خرداد روز مهمی است که در تقویم سالانه کشور نیز ثبت شده است: روز آزادسازی خرمشهر پس از قریب دو سال اشغال که قلب و روح سی و چند میلیون ایرانی را جریحه‌دار کرده بود. در سریال در چشم باد، جعفری جوزانی بخش مهمی از قسمت‌های پایانی کارش را به روزهای منتهی به فتح خرمشهر اختصاص داده و شخصیت تاثیرگذار و مهمی همچون: حسن باقری را نیز به تصویر کشیده است. روح سلحشوری موجود در این بخش را می‌توان مهم‌ترین نقطه قوت کار به حساب آورد که تاثیری عمیق بر مخاطب گذاشته و ماندگاری‌اش را تضمین کرده است. پایان درخشان این مجموعه تلویزیونی نیز جلوی مسجد جامع که نمادی از مقاومت شهر به حساب می‌آید، رقم خورده و دکتر بیژن ایرانی در آغوش پسر نادیده‌اش به ضرب ترکشی سرگردان به شهادت می‌رسد. جواد افشار هم در سریال 110 قسمتی کیمیا، بخشی را به نبرد نابرابر مردم خرمشهر با ارتش بعثی عراق اختصاص داده و با سقوط غم‌انگیز شهر این بخش را به پایان می‌رساند. افشار در این قسمت بخوبی روی سلحشوری مردم مدافع شهر مانور داده و از این طریق حس و حال خوبی به آن بخشیده است که البته نباید از کیفیت مناسب کار بازیگران آن هم بسادگی عبور کرد که به شکل مطلوبی خود را در آن ایام تصور کرده‌اند.

قیام 15 خرداد و سریال‌های تلویزیونی

این روز به عنوان یکی از نقاط عطف تاریخ معاصر ایران، تا حدودی به سریال‌های تلویزیونی راه پیدا کرده و بازسازی شده است، اما این تعداد اندک بوده که بخش مهمی از آن به هزینه‌های بالای تولید بازمی‌گردد. در این میان می‌توان به سریال‌های شب چراغ و معمای شاه اشاره کرد که واقعه تاریخی 15 خرداد را به تصویر کشیده‌اند. در اولی که در سه فاز تولید شده، در فاز سوم به 15 خرداد 42 پرداخته شده و مخاطب را با قهرمان‌ها و ضد‌قهرمان‌های خود همراه می‌کند، اما در معمای شاه به شکل مفصل تری به این روز پرداخته شده و به لحاظ ساختاری هم کیفیت بهتری نسبت به نمونه‌های دیگر دارد. همچنین در این روز شبکه‌های مختلف اندک آثار سینمایی مرتبط با این روز را روی آنتن می‌برند؛ تیرباران ساخته علی اصغر شادروان و شب دهم به کارگردانی جمال شورجه که هر یک به شیوه‌ای به این روز تاریخی پرداخته‌اند.

کسری همایونی افشار