نشست «ارزیابی چالش‌ها، روندها و سیاست‌های جمعیتی ایران»

به گزارش جام جم آنلاین به نقل از روابط عمومی مرکز پژوهش و سنجش افکار صداوسیما، در این نشست ابتدا دکتر شکیبا، مدیر گروه سنجش افکار اجتماعی و فرهنگی مرکز با اشاره به نتایج و اهداف پژوهشی با عنوان «میزان تمایل به باروری در سطح خانواده‌های ایرانی که در سطح ملی انجام شده است، به تفاوت‌ نسل‌ها در این خصوص اشاره کرد و افزود: در واکاوی میان دو دسته عوامل خرد و ساختاری، عوامل ساختاری تعیین‌کننده‌تر است، ضمن اینکه پژوهش نشان می‌دهد افکار عمومی از انگیزه‌ها، دلایل، توجیهات سیاست جدید جمعیتی آگاه نیست، بنابراین هر گونه تغییر در الگوهای جمعیت‌شناسی نیازمند شناسایی عوامل تعیین‌کننده آن، افزایش حساسیت عمومی نسبت به مسئله کاهش جمعیت و جلب مشارکت و همراهی مردم در این زمینه است سپس دکتر عرفانی محورهای کلی این بحث را با چهار پرسش آغاز نمود:

1.آیا ایران در حال حاضر با بحران یا «مسئله» جمعیتی مواجه است؟
2.چه عواملی موجب پایین ماندن سطح باروری در ایران شده است؟
3.عوامل ترس از کاهش جمعیت و سیاست‌های مقابله با آن چیست؟
4.محورهای یک سیاست جمعیتی واقع‌گرایانه مبتنی بر داده‌های علمی برای ایران چه می‌تواند باشد؟

وی در پاسخ به سوال اول به عبور ایران از بحران جمعیتی اول که در دهه 60 به شکل انفجار جمعیتی نمود پیدا کرد و ورود به گذار دوم جمعیتی اشاره کرد و افزود:‌ کاهش باروری به سطح زیر جایگزین رسیده به طوری که تأثیرات آن در درازمدت بر ساختار سنی جمعیت قابل مشاهده است. بعد از انقلاب اسلامی، باروری افزایش و مرگ و میر کاهش پیدا کرد در نتیجه با انفجار جمعیت مواجه شدیم. در سال 1368 اولین برنامه تنظیم خانواده بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به اجرا گذاشته شد که به کاهش باروری منجر شد. هدف از اجرای برنامه اول کاهش میزان باروری بود یعنی رساندن از 6.4 فرزند در سال 65 به 4 فرزند در سال 90 به واسطه افزایش سطح سواد، شهرنشینی، اجرای برنامه‌های تنظیم خانواده و بهداشت خانواده، فشارهای اقتصادی دوران جنگ و ... . برنامه اول در سال 1379 محقق شد و سریع‌تر از آنچه پیش‌بینی شده بود، به ثمر نشست، به عبارتی می‌توان گفت مسئله کنونی (باروری زیر سطح جایگزین) نتیجه طبیعی جلوگیری از بحران انفجار جمعیت و شرایط زندگی است، همین طور هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی و سیاسی برای دولت‌ها، به منظور حل مسئله باروری پایین، کمتر از هزینه‌های ناشی از بحران انفجار جمعیت است.

دکتر عرفانی بعد از بحث در مورد روند کنونی فرایند باروری در جهان و تأثیر کاهش باروری بر ساختار سنی جمعیت به ویژگی‌های گذار دوم جمعیتی یعنی گذار از ارزش‌ها و هنجارهای سنتی خانوادگی به ارزش‌ها و هنجارهای مدرن خانوادگی اشاره نمود. وی ورود ایران به مرحله گذار دوم جمعیتی را موضوعی می‌داند که نیازمند انجام پژوهش‌های جدید است، اما به نظر می‌رسد برخی از نشانه‌های آن مشاهده شده است و البته برخی دیگر مشاهده نمی‌شود. مرحله دوم گذار جمعیت‌شناختی مشتمل بر تغییراتی در ارزش‌های خانوادگی، فردگرایی و لذت‌گرایی در زندگی است.

دکتر عرفانی در این خصوص به تفاوت‌ شاخص‌های جمعیتی و ارزش‌های خانوادگی ایران با کشورهای غربی و پیشرفته اشاره کرد و افزود: برای حل مسئله باروری زیر حد جایگزین نیاز به سیاست‌های بومی و هماهنگ جمعیتی است که مبتنی بر شناخت درست از عوامل کاهش باروری است. شاخصه‌هایی چون میزان تحصیلکرده‌ها، سطح درآمد ماهیانه، مهاجرت و... از عوامل پایین ماندن سطح باروری در ایران است همچنین دلایل نخستین فرزند (دیگر)، تعیین‌کننده‌های نسبت باروری در آینده بر حسب ویژگی‌های پاسخگویی در این نشست مورد بررسی قرار گرفت.

نتایجی که از پژوهش‌های انجام شده در این خصوص به دست آمده است، نشان می‌دهد که باروری زیر سطح جایگزین بیشتر در بین تحصیل‌کرده‌ها و افراد طبقات اقتصادی - اجتماعی متوسط و بالا دیده می‌شود و عواملی چون افزایش سن ازدواج، افزایش سن در تولد فرزند اول و طول فاصله‌گذاری فرزند دوم و کاهش باروری مقطعی و نسلی در آن تأثیرگذار است.

استاد گروه جامعه شناسی نی‌پی‌سینگ ضمن تأکید بر اینکه در ایران تعداد فرزندان از 2.2 فرزند (در شرایط مطلوب) به 1.6 فرزند کاهش یافته است، گفت: عواملی چون مشکلات اقتصادی، بی‌اعتمادی به آینده اقتصادی و سیاسی، برآوردن نیازها و علایق (فردی) از جمله عوامل مهم فرهنگی - اجتماعی مهمی در نخواستن فرزند است و بهبود شرایط اقتصادی و سیاسی و کاربست سیاست‌های حمایتی برای برآوردن نیازها و علایق فردی (اشتغال و تحصیل) زنان، شرایط ازدواج و فرزندآوری را تسهیل می‌کند. این نشست با پرسش و پاسخ در زمینه مورد بحث پایان یافت.