تاثیر برنامه‌های معارفی در تثبیت دینداری

علی دارابی، معاون رسانه ملی در امور تلویزیون ابتدای امسال در جلسه شورای مدیران تلویزیون با تاکید بر این‌که در سال 93 باید به حوزه معارف در سیما اهتمام بایسته‌ای شود، گفت: مدیران شبکه‌ها باید به‌طور ویژه و بهتر از سال‌های قبل از برنامه‌های معارفی و قرآنی و مدیران گروه‌های معارف پشتیبانی و تلاش کنند برنامه‌های معارفی با غنا و کیفیت بیشتری تولید و پخش شود.

محرم خانواده‌ها

تاکنون در حوزه برنامه‌های معارفی، برنامه‌های زیادی در رادیو و تلویزیون تولید شده که بسیاری از آنها با استقبال خوبی روبه‌رو شده‌ است و حتی برخی از آنها سال‌ها تداوم داشته‌اند. سریال‌های فاخری چون مختارنامه، برنامه‌هایی چون سمت خدا و این شب‌ها و برنامه‌ بسیار با سابقه درس‌هایی از قرآن که سال‌هاست در تلویزیون تداوم دارد از آن جمله است.

در میان برنامه‌های معارفی تلویزیون برنامه‌هایی هم دیده می‌شود که به سبب تاثیراتی که بر احوالات مخاطب داشته‌ به امین مردم و همراه آنها بدل شده ‌است. در مواردی شاهد بوده‌ایم مجریان این برنامه‌ها حکم اهل خانه و محرم خانواده‌‌ها را پیدا کرده‌اند و بود و نبودشان در برنامه برای مخاطبان اهمیت بسیار پیدا کرده است، اما با همه اینها ارائه برنامه‌های معارفی با غنا و کیفیت بیشتر آنچنان که مدیران رسانه ملی مد نظر دارند، نیازمند تعریف درست از ماهیت و عملکرد برنامه‌های معارفی است.

علی درستکار، مجری و کارشناس برنامه معارفی «این شب‌ها» درباره ماهیت برنامه‌های معارفی می‌گوید: نظریه‌ای وجود دارد که براساس آن مخاطبان، دین خود را بر مبنا یا تحت تاثیر برنامه‌های معارفی و دینی در رادیو و تلویزیون انتخاب نمی‌کنند یا تغییر نمی‌دهند، اما با توجه به آنها مسائل دینی از مهم‌ترین مسائل مورد توجه رسانه‌هاست و حتی در دنیا شبکه‌های دینی بسیاری وجود دارد. می‌توان گفت برنامه‌های معارفی و مذهبی در تثبیت دینداری موثر است.

این کارشناس معتقد است: از آنجا که نقش اطلاع‌رسانی اولین کارکرد رسانه است، برنامه‌های دینی و معارفی مجرای ارائه اطلاعات دینی یا اطلاع‌رسانی دینی محسوب می‌شوند و مخاطبان این شبکه‌ها برای دیندارتر شدن و دیندار ماندن در حال استفاده از برنامه‌های معارفی و دینی تلویزیون هستند.

سرگرمی فقط تفریح نیست

مهم‌ترین مقوله‌ای که درباره برنامه‌های دینی در رسانه بخصوص در تلویزیون مطرح می‌شود، ساختار این برنامه‌ها و جذابیت آنهاست. دین مقوله‌ای قدسی و مبتنی بر تفکر و ادراک است، اما رسانه‌ای مانند تلویزیون ماهیت سرگرم‌کنندگی دارد و در کنار کارکردهای اطلاع‌رسانی به مولفه جذابیت هم نیاز دارد. درستکار در این‌باره می‌گوید: درست است سرگرمی و جذابیت ذات رسانه‌ای مانند تلویزیون است، اما گاهی در برخی موارد یک برنامه جدی به دور از مولفه‌های سرگرم‌کنندگی نیز برای مخاطب جذابیت دارد؛ چراکه در کنار دیگر برنامه‌های تلویزیون متفاوت به نظر می‌رسد.

این کارشناس تعارض بین برنامه دینی و برنامه سرگرم‌کننده و جذاب را ناشی از تعریف سرگرمی می‌داند و می‌گوید: مفهوم سرگرمی صرفا به معنای تفریحات شعف‌انگیز و شورانگیز نیست، در ضمن برنامه‌ای که برای اهداف دینی تعریف می‌شود، مثلا برای دیندار کردن مردم یا کمک به دیندار شدن کودکان یا نوجوانان می‌تواند آمیخته به عناصر سرگرم‌کننده، حتی تفریحی و شادی‌بخش باشد، اینجا مساله پیام‌رسانی غیرمستقیم و غیرآشکار مطرح می‌شود.

وی در این‌باره تاکید می‌کند: درباره سرگرم‌کنندگی برنامه‌های دینی تنها یک محدودیت وجود دارد و آن این‌که همواره در نحوه ارائه پیام دینی و انتخاب قالب برای برنامه‌های معارفی باید مراقب وهن مفاهیم قدسی و دینی باشیم.

درستکار تصریح می‌کند: جذابیت از منظر برنامه‌سازی، یک ضرورت است، اما حتما باید به این نکته هم توجه کرد که این ضرورت بر محتوا و هدف غایی ما غلبه نکند. وقتی هدف اطلاع‌رسانی دینی برای دیندار نگهداشتن مردم یا اطلاع‌رسانی دینی را مد نظر داریم باید برای آن تدبیر کارشناسانه داشت.

درستکار اعتقاد دارد: نتیجه عملکرد برنامه‌های دینی زمانی شیرین‌تر، جذاب‌تر و دلنشین‌تر می‌شود که برنامه‌سازان این حوزه لزوما از موضع بالا به پایین اطلاع‌رسانی نکنند و اصراری بر قبولاندن مفاهیم مورد نظر خودشان نداشته باشند. برنامه‌های معارفی زمانی تاثیرگذارتر خواهد بود که منصفانه و با منطق، به دور از اصرار اعتقادی، کارشان را انجام بدهند.

مدیریت پیام معارفی در رسانه

با توجه به توضیحات درستکار و از آنجا که برنامه‌های معارفی علاوه بر گستردگی ساختار از مخاطبان متنوعی نیز برخوردارند می‌توان دریافت برنامه‌های معارفی و دینی تلویزیون در صورت بهره‌مندی از استراتژی کوتاه و بلندمدت می‌توانند تاثیر قابل توجهی بر مخاطبان نسل‌های مختلف داشته باشند.

سیدجلال چاووشیان، تهیه‌کننده تلویزیون و کارشناس ارشد معارف اسلامی و تبلیغ از دانشگاه امام صادق(ع) در این‌باره می‌گوید: رسانه‌ها نقش مهمی در مدیریت و پدید‌آوردن پیام دارند. رسانه بخشی از فرآیند ارتباط است و ساختار هر پیام باید پیش از عرضه به لحاظ موضوع، شیوه، قالب، ابزار، مدت، زمان و دیگر مولفه‌هایی که در تاثیرگذاری پیام نقش دارند، سنجیده و ارزیابی شوند.

این تهیه‌کننده معتقد است: موضوع هر برنامه‌ای باید از قبل مورد تحقیق قرار بگیرد تا برای نحوه ارائه آن برنامه‌ریزی و راه‌های تاثیرگذاری آن بر مخاطب شناخته شود. این نکات درباره برنامه‌های دینی و مذهبی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

چاووشیان درباره اهمیت تعیین استراتژی برای برنامه‌های دینی و معارفی می‌گوید: همین که در یک برنامه راجع به خدا یا مناسبت‌های مذهبی حرف بزنیم، وظیفه و رسالت رسانه انجام نشده است. مدیریت پیام یا فرهنگسازی یا ایجاد فرهنگی در جامعه خیلی کلان‌تر از فعالیت‌های اتفاقی، مناسبتی و حادثه‌ای است. از این‌رو زمانی موفق خواهیم بود که بتوانیم با مطالعه، قصد و هدف مشخص و استفاده از بهترین شیوه‌های برنامه‌سازی، محتوای مناسب، زمان مناسب، مکان مناسب و شناخت مخاطب، پیامی را آماده یا فعالیتی را برنامه‌‌ریزی و آن را ارائه کنیم؛ چراکه در غیر این صورت حادثه‌ها تعیین‌کننده تاثیر برنامه‌ها بر مخاطب و بر جامعه خواهند بود.

این تهیه‌کننده توضیح‌ می‌دهد: ارائه برنامه‌های دینی و معارفی هدفمند که بر جامعه و دینداری مخاطب تاثیر بگذارد نیازمند استراتژی روشن و مدون است.

وی درباره نوع پیام‌ها در برنامه‌های دینی و مذهبی و رویکرد مناسب این برنامه‌ها می‌گوید: آموزش و اطلاع‌رسانی، تبلیغ و ارشاد، تفریح و سرگرمی از مهم‌ترین کارکردهای رسانه است و کارکرد دیگری که به ذهن من می‌رسد تحریک ذوق و عاطفه گیرنده پیام است.

چاووشیان ادامه می‌دهد: طبیعی است بسته به طراحی یک برنامه، همه این کارکردها در یک برنامه معارفی هم قابل‌ اجرا خواهد بود و ما می‌توانیم یک برنامه طراحی کنیم که سطح دانش مخاطب را بالا ببرد، در مواردی جنبه‌های تبلیغی داشته باشد و درباره موضوع خاصی ایجاد انگیزه هم بکند و حتی می‌توانیم در حوزه تفریح و سرگرمی نیز برنامه‌هایی داشته باشیم که مردم ضمن آشنایی با مقولات دینی، لذت هم ببرند و احساس نکنند که دارند آموزش می‌بینند یا رسانه دارد در مورد آنها کار تبلیغی انجام می‌دهد یا ممکن است رسانه برنامه‌ای تدارک ببیند که صرفا تخیل و ذوق مخاطب را هدف قرار بدهد و در ذهن او یک خیال زیبا و جذاب درباره برخی مفاهیم و موضوعات ایجاد کند مانند کاری که شاعران با مخاطبان خود می‌کنند. به اعتقاد من همه اینها می‌تواند در رسانه و در مورد برنامه‌های معارفی مد نظر قرار بگیرد، چون همه اینها کارکردهای رسانه هستند، اما لازم است درباره هر‌کدام از این کارکردها برنامه‌ریزی صورت بگیرد.

این تهیه‌کننده ضمن اشاره به ضرورت روشن کردن میزان و نوع برنامه‌های مورد نیاز رسانه در حوزه دین و معارف تاکید می‌کند: باید ببینیم به چه میزان برنامه‌های مذهبی نیاز داریم، چقدر از این برنامه‌ها باید آموزشی باشند، در چند درصد از آنها به تبلیغ و ارشاد توجه شود، هرکدام از این برنامه‌ها در چه موقعیت و زمانی تاثیرگذارتر هستند، هر قشر از مخاطبان به چه میزان و چه نوع برنامه‌هایی نیاز دارند.

وی بر تنوع مخاطبان برنامه‌های معارفی تلویزیون نیز تاکید می‌کند و می‌گوید: این برنامه‌ها مخاطب واحد ندارند؛ کودکان، نوجوانان، بزرگسالان، مخاطبان فرهیخته، کم‌سواد. ترکیب جمعیتی این مخاطبان نیز باید مد نظر قرار بگیرد. برای برنامه‌ریزی باید دید برای کدام یک از این اقشار برنامه معارفی کمتری وجود دارد و براساس آمار و اطلاعات برآمده از تحقیقات فرصت‌هایی برابر ایجاد کرد. این برنامه‌ریزی‌ها باید توسط مدیران شبکه‌ها و گروه‌ها به برنامه‌سازان ارائه شود و بعد متناسب با آن برنامه‌ریزی صورت بگیرد.

چاووشیان معتقد است: بزرگ‌ترین آفت برنامه‌های مذهبی این است که یک برنامه تولید و بعد منتظر بازخورد و نتایج آن بمانیم.

این تهیه‌کننده معتقد است برنامه‌های معارفی از مهم‌ترین و با قابلیت‌ترین ظرفیت‌های تلویزیون است که برنامه‌ریزی برای آنها می‌تواند بسیار تاثیرگذار باشد.

آذر مهاجر - گروه رادیو و تلویزیون