لولوی ترس در ذهن کودکان

منشأ بسیاری از ترس‌های کودکان، رفتار نادرست بزرگسالان، اعم از خانواده یا دیگران با آنهاست. پدر یا مادری که حوصله کافی ندارد و به جای تشخیص و حل صبورانه مشکل کودک گریان یا بازیگوشی‌های او، از لولوی پشت پنجره، موجود خیالی درون زیرزمین، جن درون انباری یا غول پنهان در تاریکی و... برای ساکت‌کردن بچه استفاده می‌کند، با توسل به شیوه‌ای نادرست سلطه ترس و اضطراب را بر تار و پود ذهن و تجربه‌های اندک و بشدت خام کودک حاکم می‌کند؛ ترسی که ممکن است منجر به مشکلات بیشتری مانند شب‌ادراری، کمبود اعتماد به نفس، انواع و اقسام فوبیا و... در مراحل بعدی رشد او حتی تا مقاطع بزرگسالی شود.

در واقع اغلب ترس‌های دوره کودکی اکتسابی است. برخی مواقع نیز هراس نه به واسطه ترفندهای غلط بزرگسالان، بلکه ترس مفید یا آن چیزی است که ناخودآگاه و طبیعی جلوه‌گر شده تا انسان را از خطرهای پیرامونش محافظت کند؛ همانند ترس از صدای ناگهانی و بلند، جانوران سمی، غریبه‌ها و پدیده‌های ناشناس که با تلاش‌های ذهنی کودک برای شناخت دنیای اطرافشان گره می‌خورد. آنها برای شناخت بیشتر، اما محتاطانه این پدیده‌ها به تخیل خود پناه می‌برند تا کشف و فهمی از آنچه نمی‌دانند به دست آورند. این خیالپردازی‌ها با تجربه‌های خام قبلی پیوند می‌خورد و بر حسب آن‌که چه تجربه‌هایی از قبل داشته باشند و چه رفتاری در برابر هراس آنها شده باشد، ترس یا اضطرابشان کم یا زیاد می‌شود. این ترس‌ها بیشتر به سبب ناآگاهی از آن چیزی است که قرار است رخ دهد. بروز چنین ترس‌هایی نه مایه نگرانی ا‌ست نه مستلزم جلوگیری والدین، زیرا نشانه رشد توان آنها در شناخت و همچون قدم‌هایی رو به جلو در تشخیص و تحلیل پدیده‌های تازه‌تر است.

برخی ترس‌ها را می‌توان نوعی ترس مفید دانست، البته تا زمانی که شدید نشده‌اند و همچون زنگ هشدار یا علامت اخطاری در روند تکامل فرد عمل می‌کنند. سعی نکنید کودکان را از بروز چنین ترس‌هایی بازدارید، اما برای برطرف‌کردن ترس‌ها و دلهره‌های بیش از حد، بخصوص وقتی با اضطراب و نگرانی بسیار توام می‌شوند، عوامل، محرک‌ها و موقعیت‌های ایجاد ترس را بشناسید و عوامل ترس‌زا را برطرف کنید.

ترس از ناآشناها

غریبی‌کردن، از معمول‌ترین نوع ترس در کودکان است. وقتی اقوام و آشنایان با شور و شعف نوزادی را در بغل می‌گیرند و از فاصله‌ای بسیار نزدیک شروع به حرف زدن با او می‌کنند، از نگاه آنها در این فاصله، احتمالا همانند غولی دیده می‌شوند که جلوی صورتشان هوهو می‌کند! کلماتشان را نمی‌فهمند و خطوط چهره‌شان نیز ناآشناست. برای رفع آن باید صبر و حوصله داشت، فاصله را حفظ کرد و به جای حرف‌زدن‌های مشدد که از نظر بزرگسالان ممکن است خیلی مهربانانه و معمول باشد، بهتر است همان‌طور که او را در آغوش گرفته‌اید اقوام را وادارید، نوازش‌های مهرآمیز و آرام را با لبخند همراه کنند تا به این‌گونه در ذهن کودک، فردی عادی تلقی شوند.

ترس از دکتر و آمپول

برخی بزرگ‌ترها برای متوقف‌کردن شیطنت‌ها یا گریه کودک، او را از دکتر و آمپول می‌ترسانند و وقتی کودکشان بیمار می‌شود در حالی که ترس وی همچنان پابرجاست برای راحتی خود اشتباه دوم یعنی توسل به فریب و دروغ را مرتکب می‌شوند: آمپول که درد ندارد! اولا لازم است که از همان ابتدا روش ترساندن کودکان را از مواردی که بعید نیست در آینده تجربه کنند کنار گذاشت، ثانیا به جای فریب و دروغ، باید موقتی بودن درد را متذکر شوید و با کلماتی مهربانانه تاکید کنید که این راه برای خوب شدن حالش لازم است. پیش از بیماری، در قالب بازی و شوخی او را با روند معاینه توسط پزشک آشنا کنید. در حین معاینه و معالجه وی توسط پزشک نیز با در اختیار نهادن وسائل دوست‌داشتنی، ذهنش را از درد و ترس منحرف کنید. بهتر است پزشکان نیز در صورت امکان، معایناتشان را در حالی انجام دهند که کودک در آغوش والدین است.

ترس از نخستین تجربه

ترس‌های تجربه نخست، مثل کوتاه‌کردن مو در آرایشگاه، ورود به مهد یا مدرسه و مانند آن را می‌توان با ایجاد شوق از قبل، رفع کرد. پیش از آن‌که موهای کودک بلند و نیازمند اصلاح شود، یا پیش از ورود به مهد و مدرسه، مستقیم و غیرمستقیم درباره لذت درس خواندن یا کوتاه بودن مو و فواید آتی آنها، همراه با شور و شوق سخن بگویید. مدتی در آرایشگاه کنارشان بمانید تا دیگران بویژه بچه‌ها را هنگام کوتاه‌کردن مویشان ببینند، بچه‌های دیگری را که شاد و خندان به مدرسه می‌روند نشانشان دهید و زمانی را در مدرسه یا مهد کنارشان بمانید. به آرایشگر یادآوری کنید توجه بیشتری برای جلوگیری از کنده یا کشیده شدن موها کند و... اگر اولین تجربه خوشایند باشد، نگرانی آنها از دفعات آتی برطرف خواهد شد.

ترس از تاریکی

یکی از عمومی‌ترین ترس‌های کودکان که با رفتار بزرگ‌ترها تشدید می‌شود، هراس آنها از تاریکی است. واکنش‌هایی چون آه کشیدن بزرگ‌ترها به سبب تاریکی ناگهانی، برای کودکانی که دلایل آه را نه افسوس بلکه ترس ترجمه می‌کنند، اضطرابشان را شدت می‌بخشد. باید آنها را مطمئن کنید در تاریکی نیز کنارشان خواهید بود و مراقب امنیت و آرامششان هستید. با آنها حرف بزنید تا صدایتان مایه دلگرمی و نیرو گرفتنشان شود. اجازه ندهید دیگران حتی برای شوخی و سربه‌سر گذاشتن، سایه‌های وهم‌آلودی را که در تصورات کودک ساخته می‌شود، زمینه تشدید ترس کنند.

ترس از مرگ

ممکن است از برخی اعمال، تلقی عادی و معمولی‌ای در ذهن داشته باشید، مثل وقتی که از بیماری یا مرگ کسی مطلع می‌شوید و همراه با کودکتان در بیمارستان یا مجلس عزا حاضر می‌شوید. او شاهد آه و ناله‌های بیمار و اطرافیان، یا ضجه‌ها و بر سر زدن‌های عزاداران است، هر چند در مخیله‌تان هم نمی‌گنجد که اشتباه حضور آنها در این اماکن زمینه‌ساز چه تصوراتی در کودکتان خواهد شد، ندانسته و ناخواسته مشکلات او، خود، خانواده و جامعه را در آینده افزایش داده‌اید. در اصل از سنین 9 یا ده سال است که می‌توان کم‌کم این مسائل را برای آنها توضیح داد و با زندگی و واقعیت‌های آن آشنایشان کرد. بسته به میزان درکشان توضیح دهید که مرگ اتفاقی است در زندگی همه جانداران. از باز‌کردن مبحث مرگ و توصیف آن با کلمات خشن خودداری کنید و بیشتر بر زندگی و استفاده از کلمات امیدوارکننده تکیه کنید.

آموزش مقابله با ترس

هم کودکان، هم بزرگسالان، برای مقابله با ترس باید آموزش ببینند. بزرگسالان با تلاش بیشتر برای کسب آگاهی‌های علمی از مشاوران و آگاهان و کودکان با نتایج این آگاهی‌ها از سوی والدین و بزرگ‌ترها. مقابله با اغلب ترس‌ها راه‌های عمومی و کلی دارد که در صورت یادگیری و اجرا در رفتار بزرگ‌ترها، بویژه هنگامی که با تقویت اعتماد به نفس در کودکان همراه شود، اثرات تربیتی و پرورشی خوبی بجا خواهد گذاشت. برای جلوگیری از کاری که دوست ندارید او را نترسانید، درباره لولوی درون تاریکی یا دزدی که قصد بردن و خوردن او را دارد دروغ نگویید، اعتدال را رعایت کنید و... روش‌های تربیت و بزرگ‌کردن کودک را یاد بگیرید تا کودک یا حتی خود را به دردسر نیندازید. یادتان باشد تربیت فرزند بدون پشتوانه فکری مناسب و از پیش آموخته، حرکت در جاده‌ای سنگلاخ، بی‌نقشه راه، بدون تجهیزات و وسایل کافی است: حتی اگر به مقصد برسید، زحمات و دردسرهای بی‌دلیلی را متحمل شده‌اید که با جلوگیری از رخدادشان، می‌توانستید طی مسیر را شیرین و دلچسب کنید.

منبع: جام جم/ ضمیمه چاردیواری/ رشید حسام