حریم خصوصی و فضای مجازی؛ 2 قطب مخالف

این ماه عکس‌هایی می‌آید و دگر ماه فیلمی منتشر می‌شود؛ عموما هم بدون رضایت صاحبانش و چه استقبالی هم می‌بینند که زندگی شخصی و خصوصی دیگران برای اغلب ما ایرانیان سخت جذاب و گیراست، برآمده از یک پیشینه و نقصان تاریخی، شاید.

فضای مجازی این روزها پر شده است از فیلم‌ها و عکس‌های خصوصی افراد مشهور و حتی گمنام، خیلی‌هایشان کاربران همین فضا؛ اطلاعات و داده‌های شخصی یکدیگر را دست به دست می‌کنند و می‌چرخانند و حظش را می‌برند، لابد. گویا فضای مجازی و حریم خصوصی و شخصی سر ناسازگاری با یکدیگر برداشته‌اند و فراتر از آن، حریم خصوصی در این فضا محلی از اعراب ندارد و اصولا شاید وجود خارجی هم نداشته باشد. در هر حال، خدشه وارد کردن و زیر سوال بردن حریم خصوصی و شخصی دیگران جرم است و مجازات دارد؛ فضای حقیقی و مجازی هم ندارد. برای مثال در اصول ۲۲ و ۲۳ و ۲۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هرگونه تعرض به آبرو و جان و مال و حقوق و مسکن و پیشه و عقاید و اطلاعات خصوصی اشخاص ممنوع اعلام شده است.

فاصله تعاریف زندگی سنتی با فضای مجازی

با این حال آیا می‌توان یک تعریف مشخص و واحد از حریم خصوصی ارائه داد؟ اصولا حریم خصوصی در یک قالب و تعریف مشخص قرار می‌گیرد؟ پرسش مهم‌تر و اساسی‌تر آن‌که آیا حریم خصوصی در فضای مجازی وجود خارجی دارد و می‌توان در این محیط عریان و بدون مرز و سرحد مشخص از آن سخن گفت و چارچوب‌هایی را برایش تعیین و مشخص کرد؟

به اعتقاد یک استاد و مدرس ارتباطات، حریم خصوصی یعنی آن‌چیزی که در یک چارچوب خانوادگی، شخصی و دوستانه قرار دارد و برای دیگران در دسترس نیست. البته این حریم، تعریف مشخصی برای همه ندارد و برای هر فرد متفاوت است.

دکتر مهناز رونقی در واکنش به این پرسش که آیا اصولا حریم خصوصی محلی از اعراب در فضای مجازی دارد، تصریح می‌کند: این بحث این روزها به شدت مطرح است. اصولا در دوره‌ گذار از زندگی سنتی به مدرن هستیم و این فرآیند در فضای مجازی تسریع شده است. همه چیز در این فضا کاملا عیان و آشکار است و آن‌قدر تضاد در آن وجود دارد که با بسیاری از مولفه‌های فرهنگی ما دچار تعارض شدید می‌شود. گاهی هم میان فضای مجازی و حریم خصوصی تعارض پیش می‌آید. فضای مجازی، کارکردها و قابلیت‌هایش و آنچه در آن می‌گذرد با تعاریف زندگی سنتی بسیار تفاوت و فاصله دارد.

این استاد ارتباطات درباره راهکارهای نبود تقابل میان فضای مجازی و حریم خصوصی تاکید می‌کند: زمانی که به یک محیط جدید وارد می‌شویم باید شرایط و مختصاتش را درک کرده و با شناخت کامل به آن ورود کنیم. فضای مجازی از جمله محیط‌هایی است که همه نوع کاربری با هر سن و فرهنگ در آن زندگی می‌کنند. اینجاست که مدرسان ارتباطات باید ورود کرده و پیگیر آموزش جدی مقوله سواد رسانه‌ای شده و آن را از مقدماتی‌ترین سطوح آغاز کنند.

درک درست از حریم خصوصی در فضای مجازی نداریم

فضای مجازی بستر و بهانه‌ مناسبی است برای به بازی گرفتن حریم خصوصی افراد و خدشه‌دار شدن و خدشه‌دار شدن آبرو و داشته‌هایشان. گویا مختصات و ویژگی‌های ذاتی این فضا هم کمک کرده به بسط و ریشه گرفتن چنین منکر و ناهنجاری‌ اخلاقی و انسانی. خصوصیت مستور ماندن کاربران و پوشیده بودن هویت‌شان، فرصت‌طلبان را تحریص و تشویق می‌کند به ارتکاب چنین بی‌اخلاقی و پدیده شوم و چه‌بسا خانمانسوز و دودمان بر باددهی.

دکتر رونقی با تاکید بر تبدیل تهدیدهای فضای مجازی به فرصت می‌گوید: استفاده از این فضا امروزه به یک اپیدمی تبدیل شده است و هیچ شرط سنی برای ورود به آن وجود ندارد. کاربران فضای مجازی به دلیل نبود آموزش‌های لازم، اصولا درک درستی از حریم خصوصی و قداست آن و حرمت‌هایی که در آن برقرار است و آسیب‌هایی که رعایت نکردن آن ممکن است به دیگران وارد کند، ندارند. فضای مجازی پر است از شخصیت‌های غیرواقعی و جعلی که باعث می‌شود با یک واقعیت صرف طرف نباشیم تا بتوانیم رفتاری متناسب و مناسب را بروز دهیم.

فضای مجازی منکر حریم خصوصی است

حریم شخصی و خصوصی دیگران برای بسیاری از ایرانیان جذاب است و اصولا یک کنجکاوی و پرسشگری پرقدمت نسبت به جزئیات زندگی یکدیگر داریم؛ دیگر چه برسد که مخاطب‌مان هنرپیشه، ورزشکار، خواننده و به طور کل شناخته شده و معروف هم باشد.

یک کارشناس و پژوهشگر حوزه ارتباطات این معضل را به تفکرات و ذات شرقی ایرانیان مرتبط می‌داند و می‌گوید: ما همیشه به دنبال دست نیافتنی‌ها و سوالات مجهول هستیم. در فضای مجازی هم همین قاعده برقرار است و با همین دیدگاه و کنجکاوی‌های شرقی وارد این فضا شده‌ایم.

علیرضا چابکرو ذات فضای مجازی را با حریم خصوصی در تعارض می‌داند و تاکید می‌کند: ذات فضای مجازی منکر حریم خصوصی است. با این حال باید در همین فضا هم یک محدوده و چارچوب مشخص برای حریم شخصی کاربران تعریف شود. میان فضای مجازی و حریم خصوصی یک چالش همیشگی برقرار بوده و هست. از سویی بر حفظ حریم خصوصی افراد تاکید می‌شود و از سوی دیگر، ذات توسعه‌ای فضای مجازی این دایره را روز به روز تنگ‌تر می‌کند. تضاد و چالش به وجود آمده هم روز به روز وسیع‌تر می‌شود.

ترسیم مرزبندی به شرط به روز شدن

چابکرو در واکنش به این پرسش که آیا می‌توان مرز و خطوط قرمزی را در فضای مجازی برای حفظ و صیانت از حریم شخصی کاربران ترسیم کرد، تصریح می‌کند: این کار شدنی است، اما همیشگی نخواهد بود. باید هر چند وقت یکبار این مرزبندی را به روز کنیم، چرا که تکنولوژی در حال پیشرفت است و هر روز ابعاد بیشتری از زندگی انسان‌ها را درگیر خودش می‌کند، اما مهم‌تر از این مساله که دلشوره تعیین خطوط قرمز را داشته باشیم باید یک نوع خودایمنی در افراد ایجاد کرده و بخصوص به نسل آینده این آموزش را بدهیم که چگونه با فضای مجازی برخورد کنند.

وی با اشاره به این‌که ارزش‌‌های فرهنگی و اجتماعی ما در جهان ارتباطات امروزی دچار چالش‌های جدی شده است، یادآور می‌شود: اگر زودتر به فکر نباشیم و ارزش‌های اخلاقی را که به آن اعتقاد داریم با توجه به امکانات روز مورد بازبینی و بازتعریف قرار ندهیم به طور قطع در آینده با مشکلات بیشتری مواجه خواهیم شد و دیری نخواهد گذشت که دچار سرخوردگی می‌شویم. البته منظور از بازتعریف ارزش‌ها انکار یا عوض کردن آنها نیست، بلکه ارائه نوین آنهاست.

انفعال در برابر فضای مجازی

متاسفانه مراکز آموزشی ما -از مقدماتی گرفته تا سطوح عالی - حاضر نیستند وارد مباحث تئوریک در فضای مجازی شوند. کارگزاران و متولیان حوزه فرهنگ کشور هم این مساله را جدی نمی‌گیرند و همچنان می‌خواهند با روش‌های سنتی با فضای مجازی برخورد کنند.

محسن محمدی

رادیو و تلویزیون