باز این چه شورش است...

در چنین شرایطی عجیب نیست اگر بسیاری از شاعران به ‌خاطر سرودن شعرها و مرثیه‌هایی درباره این واقعه مورد تعقیب و شکنجه قرار بگیرند.

ازجمله کمیت بن زید ‌الاسدی (126 قمری) که نزدیک بود جان خود را بر سر قصاید هاشمیاتش بگذارد. یا قصیده طولانی عوف بن‌ عبدالله بن ‌الأحمر الازدی (که از توابین است) در رثای امام حسین(ع) که در زمان بنی‌امیه مخفی می‌ماند و پس از آن دوران آشکار می‌شود. یا قصیده منصور النمری (190 قمری) در دوران بنی‌عباس که هارون ‌الرشید را بشدت خشمگین می‌کند تا حدی که یکی از کارگزاران خود را به رقه می‌فرستد تا او را دستگیر کنند، زبانش را ببرند و سرش را برای او بیاورند. هنگامی که ابوعصمه ـ کارگزار مذکور ـ به دروازه شهر می‌رسد جنازه نمری را می‌بیند که از شهر خارج می‌کنند، بازمی‌گردد و خبر وفات او را به هارون ‌الرشید می‌دهد. هارون او را توبیخ می‌کند: چرا وقتی جنازه او را دیدی آن را به آتش نکشیدی؟

اگر قول خوارزمی را ملاک قرار دهیم نخستین شاعری که در رثای اباعبدالله ‌الحسین(ع) شعر سرود عقبه‌بن‌عمرو السهمی (از شاعران سده اول هجری) بود.

از عقبه بن عمرو السهمی تاکنون ـ که نزدیک به چهارده سده از واقعه جانگداز کربلا می‌گذرد ـ در شعر و ادب عرب شاعران بسیاری ظهور کرده‌اند که با سروده‌هایی پر آب چشم، داغ آن واقعه را در دل‌ها تازه نگه داشته‌اند. کمیت اسدی، سیدحمیری، دعبل خزاعی، ابوفراس حمدانی، صاحب ‌بن عباد، الشریف رضی، ابوالعلاء معری، سیدابراهیم عطار، شیخ علی کاشف الغطاء، احمد بن قفطان و... ازجمله این شاعران هستند که در زمینه این واقعه میزان ارادت و تألم خود را در قالب تأملات شاعرانه بیان کرده‌اند. بخش مهمی از آثار این شاعران را می‌توان در کتاب مشهور «ادب ‌اللطف» ـ که به سعی درخور تحسین جواد شبر فراهم آمده ـ مشاهده کرد.

در زبان و ادبیات فارسی نیز اگرچه (در ابتدای دوره نخست) به لحاظ شرایط سیاسی و اجتماعی خاصی که بر جامعه حاکم بود، وقفه‌ای طولانی شاعران را از پرداختن به این واقعه باز داشت، اما به محض باز شدن نسبی فضای جامعه به نفع شیعیان در برخی از سرزمین‌ها و نیز به ‌دلیل تاریخ پرفراز و نشیبی که شیعه با آن مواجه بود، شاعران، دیگر نتوانستند در مقابل تعدی و بیدادی که بر خاندان پیامبر رفته بود خاموش بمانند. به طور کلی از محمد بن وصیف (روایت «تاریخ سیستان» درباره نخستین شاعر پارسی‌گوی)، تا کسایی مروزی (در قرن چهارم) یعنی در فاصله بیش از دویست سال، شاعران پارسی‌گوی شیعه و اهل سنت به ‌علت موانع و ابزارهای مختلف تنگنا و انزوا که از طرف بنی‌امیه و بنی‌عباس بر سرزمین‌های اسلامی از جمله ایران تحمیل می‌شد از پرداختن به عقاید باطنی خود بویژه واقعه کربلا که در صدر این عقاید بود بازداشته می‌شوند.

در قرن چهارم نفوذ شیعه در خراسان، بویژه مرو بیشتر و روشن‌تر می‌شود و شیعیان با قدرت یافتن و به دست گرفتن حکومت در برخی از سرزمین‌ها از شرایط و موقعیت بهتری برخوردار می‌شوند. کسایی مروزی به‌‌عنوان شاعر شیعی معاصر فردوسی نخستین شعر عاشورایی ادبیات فارسی را در قالب قصیده که در واقع شعر غالب آن روزگار است می‌سراید.

در دوره غزنویان، شرایط و موقعیت شیعیان دوباره به خطر می‌افتد. محمود غزنوی با تعصب و سختکوشی تمام سیاست مذهبی عباسیان را اجرا می‌کند و به ‌صراحت عنوان می‌کند که: «من از بهر قدر عباسیان انگشت درکرده‌ام در همه جهان و قرمطی می‌جویم و آنچه یافته آید و درست گردد بر دار می‌کشند.»

به همین دلیل سال 402 بعد از گرفتن ری، دارها برپا کرد و به فتوای مفتیان عده کثیری را به بهانه رفض و الحاد به دار آویخت و مقدار پنجاه خروار کتاب‌های آنان را زیر دارها سوزاند.

به هر حال در این دوره باز هم شاعران شیعی مانند هر گروه دیگری از طبقات شیعی در جامعه، اگر هم می‌خواستند، نمی‌توانستند عقاید باطنی خود را ـ که بی‌شک پرداختن به واقعه کربلا در صدر آن قرار داشت ـ آشکار کنند. فردوسی و اسدی طوسی از زمره همین شاعران‌اند که فرصت ظهور و بروز تأملات و تألمات باطنی خود را در این زمینه پیدا نکردند. به هر حال این شرایط همراه با فراز و فرود‌هایی که وضع و موقعیت شیعه همواره در طول تاریخ ایران با آن مواجه بوده، تا دوران حکومت صفویه که تشیع به عنوان مذهب رسمی ایران معرفی شد ادامه می‌یابد.

البته نباید از یاد برد که تشکیل مجالس عزاداری بر واقعه کربلا از زمان وقوع این واقعه آغاز شده بود. انکار نمی‌توان کرد که «صفویه در ترویج تشیع و اقامه مراسم عزاداری بسیار اهتمام ورزیدند، اما این‌که تشکیل این مجامع، مولود آن زمان باشد به کلی خلاف واقع است و همچنین ساختن اشعار مراثی که در ابتدا به عربی بود و بعد از آن به فارسی هم رواج گرفت، از همان زمان وقوع حادثه شروع شده است.»

به هر تقدیر از کسایی مروزی تا امروز شاعران بسیاری در ادوار مختلف شعر و ادب فارسی ظهور کرده‌اند و تحت تأثیر این واقعه موفق به خلق آثار درخور تأمل و ماندگاری شده‌اند.

علاوه بر شاعران شیعی، شاعران اهل سنت نیز نتوانسته‌اند در برابر تعدی و بیدادی که بر خاندان پیامبر رفته بود، سکوت کنند.

از میان چهره‌های شاخصی که تا اواخر قرن سیزدهم به سرودن شعرهایی درباره این واقعه پرداخته‌اند می‌توان به این شاعران اشاره کرد: ناصرخسرو قبادیانی، سنایی غزنوی، قوامی رازی، انوری ابیوردی، عطار نیشابوری، کمال‌‌الدین اسماعیل، مولوی، سیف فرغانی، سلمان ساوجی، خواجوی کرمانی، ابن یمین، عبدالرحمان جامی، بابا فغانی شیرازی، وحشی بافقی، محتشم کاشانی، نظیری نیشابوری، صائب تبریزی، بیدل دهلوی، صباحی بیدگلی، صبا کاشانی، نشاط اصفهانی، وصال شیرازی، قاآنی شیرازی، یغما جندقی، محمود خان ملک‌الشعراء صبا، سروش اصفهانی، همای شیرازی، سرخوش هروی، عندلیب کاشانی، نیاز جوشقانی، عمان سامانی، فرصت شیرازی و... .

در دوره معاصر نیز بویژه از اواخر قرن چهاردهم، یعنی از حدود عهد مشروطه تا 1357 (پیروزی انقلاب) شاعران بسیاری به این حوزه از ادبیات دینی گرایش نشان دادند که از میان آنها می‌توان به این نام‌ها اشاره کرد: ادیب‌الممالک فراهانی، فؤاد کرمانی، اقبال لاهوری، صغیر اصفهانی، امیری فیروز‌کوهی، ایرج میرزا، نظام وفا، ملک‌الشعراء بهار، عارف قزوینی، ابوالقاسم لاهوتی، پژمان بختیاری، بیژن ترقی، ابوالقاسم حالت، علی‌اکبر دهخدا، قاسم رسا، هادی رنجی، محمدرضا شفیعی‌کدکنی، هوشنگ ابتهاج، صادق سرمد، جلال‌الدین همایی، سیدمحمدحسین شهریار، غلام‌رضا قدسی، مظاهر مصفا، ابوالحسن ورزی، محمد‌علی گویا، حسین آهی، نعمت میرزازاده، حسین منزوی، علی موسوی گرمارودی و... .

مهدی مظفری ساوجی ‌/ ‌پژوهشگر