بسترسازی برای پیروزی انقلاب اسلامی

اهمیت قیام تاریخی 15 خرداد را در چه موضوعی می‌دانید؟

قیام 15 خرداد از نقاط عطف و مهم تاریخ انقلاب اسلامی ایران است که به این موضوع در صحبت‌های حضرت امام(ره) نیز بارها اشاره شده است. قیام 15 خرداد از چند جهت حائز اهمیت است؛ از جمله این موارد، همگانی بودن این قیام و حرکت است. این قیام حرکتی بود که پس از دستگیری امام و اطلاع مردم از این موضوع به صورت همزمان در سراسر ایران به وقوع پیوست و در قم، تهران و ورامین تعداد بسیاری از مردم به شهادت رسیدند. همچنین در سایر شهرها نیز مردم با تحصن در بیوت علما و ارسال تلگراف اعتراض خود را نشان دادند.

وی‍ژگی دیگر این قیام در تبیین ارتباط مرجعیت و مردم ایران بود. در اعتراض‌های قبلی که تاریخ ایران شاهد آن بود، بعد از صدور فتوا و حرکت مرجعیت اعتراض مردم شکل می‌گرفت اما در قیام 15 خرداد دستگیری امام و مرجع تقلید است که باعث به صحنه آمدن مردم‌شده و قیام را به وجود آورده است.

در عین حال ماهیت کاملا اسلامی و مذهبی این قیام ازجمله تفاوت‌های بارز قیام 15 خرداد بود. همچنین گرچه قیام 15 خرداد ظاهرا در آن مقطع به پیروزی نرسید، اما حرکتی بود که بستر را برای وقوع انقلاب اسلامی طی 15 سال بعد فراهم کرد.

رابطه مذهب و سیاست را تا پیش از 15 خرداد چگونه ارزیابی می‌کنید و این قیام این ارتباط را به چه شکلی درآورد؟

رابطه سیاست و نهاد مرجعیت به گونه‌ای است که علمای شیعه در دوران غیبت، دیدگاه خاصی را نسبت به حکومت‌ها داشته‌اند و آن را در آثار خود روشن کرده‌اند؛ همان‌طور که شاه طهماسب از جانب علمای شیعه و به وکالت و اذن آنها سلطنت می‌کرد. نگاهی به تاریخ قبل از 15 خرداد سال 42 نشان می‌دهد که نهاد سلطنت و مرجعیت طی دوره قاجاریه و پهلوی فراز و نشیب‌هایی را طی کرد. با توجه به این‌که به لحاظ اقتصادی و سیاسی نهاد مرجعیت از قدرت‌ها مستقل بود در حرکت‌ها و جنبش‌های مردم، خود به خود به عنوان پناهگاه مردم محسوب می‌شد و این موضوع را در نهضت تنباکو، انقلاب مشروطه و نهضت ملی نفت و... می‌بینیم. در نهایت جایگاه مرجعیت حفاظت از منافع ملی و مردم بوده است. در نهضت ملی نفت همین دیدگاه باعث می‌شود که آیت‌الله کاشانی و برخی مراجع از این موضوع حمایت می‌کنند و در صحنه حاضر می‌شوند، اما با توجه به سیاست‌های ضداسلامی که رضاشاه در پیش گرفته بود و سقوط آن موجب خوشحالی جامعه ایران شد، محمدرضا پهلوی تا قبل از 15 خرداد تلاش می‌کرد که رویارویی علنی و مستقیم با مذهب نداشته باشد و تلاش می‌کرد تا خود را در جامعه به عنوان پادشاهی شیعه مطرح کند، اما قیام 15 خرداد این چهره و سیاست منافقانه حکومت را آشکار کرد و حضور حضرت امام خمینی(ره)‌ در صحنه، بازی‌های حکومت پهلوی را آشکار کرد.

تا قبل از 15 خرداد امام با حضور شاه در قدرت مخالفت چندانی نمی‌کردند و بیشتر بر اداره مملکت براساس اصول اسلام عقیده داشت. چه شد که بعد از این حادثه ایشان مخالف مستقیم شاه شدند؟

تا زمانی که آیت‌الله العظمی بروجردی در قید حیات بود، جایگاه و موقعیتش ایجاب می‌کرد شاه جرات نداشته باشد که سیاست‌های ضداسلامی را در جامعه به وضوح به اجرا درآورد، اما بعد از ارتحال ایشان شاه فکر کرد که در حوزه علمیه قم شخصیت قابل توجه وجود ندارد و مرجعیت در نجف اشرف مستقر شده است. به همین جهت است که وی ارتحال آیت‌الله بروجردی را به آیت‌الله حکیم تسلیت گفت: اما وقتی این مانع از سر راه شاه برداشته شد، شاه به اقداماتی روی آورد که خلاف قانون اساسی مشروطه بود. حضرت امام قبل از این وقایع تلاش داشتند تا جلوی اقدامات قانون‌شکنانه، ضداسلامی و ضدملی شاه را بگیرند. امام از شیوه ائمه و آنچه در متون مذهبی و قرآن به آن اشاره شده، استفاده می‌کردند و نسبت به اقدامات حکومت نصیحت می‌کردند و هشدار می‌دادند، حتی عصر عاشورا حضرت امام سخنرانی شدیداللحنی علیه شاه کردند و باز هم شاه را نصیحت کردند، اما بعد از 15 خرداد که دست حکومت پهلوی به خون مردم بی‌گناه آلوده شد، خون‌های ریخته تکلیف امام را سنگین کرد و از آن به بعد، حضرت امام حکومت پهلوی را نفی کردند. حضرت امام به این نتیجه می‌رسند که حکومت پهلوی اصلاح‌ناپذیر و غیرمشروع است که باید سرنگون شود. حضرت امام گام به گام که پیش می‌رفتند، براساس احساس وظیفه و تکلیف قدم برمی‌داشتند و در آن زمان تکلیف را بر این دانستند که جلوی قانون‌شکنی‌های حکومت پهلوی باید گرفته شود.

واقعه 15 خرداد چه تاثیری بر نهضت و مبارزه امام خمینی گذاشت؟

حضرت امام در قضیه کاپیتولاسیون علیه دخالت‌های بیگانگان و از بین رفتن شرافت ایرانی سخنرانی می‌کنند که به ترکیه و عراق تبعید می‌شوند. در دوره حضور در نجف حضرت امام به جایگزین حکومت شاه فکر می‌کنند و آن را از مباحثی که علمای قبلی در باب حکومت اسلامی و ولایت فقیه داشتند استخراج می‌کنند. می‌توان گفت اولین پیامد حادثه 15 خرداد طرح بحث حکومت اسلامی یا ولایت فقیه بود که از سال 48 در نجف توسط ایشان مطرح شد.

به نظر شما دلیل این که امام 15 خرداد را برای همیشه عزای عمومی اعلام کرد چه بود؟

این تاکیدات بر برخی حوادث و وقایع که در بیانات حضرت امام دیده می‌شود و ایشان مناسبت‌هایی را یوم‌الله نامیدند درواقع برگرفته از همان چیزی است که متون دینی ما بوی‍ژه قرآن مجید بر آن تاکید دارد. 15 خرداد وی‍ژگی‌هایی داشت که کاملا اسلامی و مردمی بود و تعامل بین مرجعیت و توده مردم را به وجود آورد و حضرت امام به این موضوع بسیار تاکید داشتند. حضرت امام تلاش کردند این مبدا انقلاب اسلامی را بیش از پیش بها داده و توجه‌ها را به این موضوع جلب کنند که شیعه برای همیشه تاریخ وجود دارد. حضرت امام برای توجه اذهان عمومی به این واقعه مهم 15 خرداد را برای همیشه عزای عمومی اعلام کردند.

به نظر شما 15 خرداد تا چه اندازه در بحث وحدت حوزه و دانشگاه و ورود روحانیت به سیاست موثر بود؟

هم در وقایع 15 خرداد، هم در تظاهرات ظهر عاشورای سال 42 دانشجویان نقش بسیار برجسته‌ و وی‍ژه‌ای داشتند و یکی از کانون‌های مهم این تظاهرات دانشگاه تهران بود. جالب اینجاست که در ارتحال حضرت آیت‌الله بروجردی نیز دانشجویان دانشگاه تهران به قم عزیمت می‌کنند و به صورت دسته‌های عزادار وارد این شهر می‌شوند و به حوزه علمیه قم تسلیت می‌گویند. در حالی که بعد از کودتای 28 مرداد سرکوب شدیدی بر جامعه حاکم شده بود حرکت 15خرداد جان تازه‌ای را به حرکت‌های اسلامی ـ دانشجویی تزریق کرد. ضمن این‌که با ورود حضرت امام به‌عنوان مرجع شجاع و نستوه برای مبارزه با حکومت پهلوی خودبه خود روحانیون مذهبی به صحنه سیاسی وارد شدند. حضرت امام قبل از شروع محرم سال 42 فتوایی صادر کردند که در آن تقیه را حرام اعلام کردند و فرمودند هرکس چه وعاظ مذهبی چه مرثیه سرایان و نوحه خوانان وظیفه دارند علیه حکومت پهلوی افشاگری کنند. خود این فتواست که علما و روحانیت را وارد مسائل سیاسی و مبارزاتی می‌کند.

شاه پیش از واقعه 15 خرداد خود را حامی اسلام نشان می‌داد، اما به یکباره در این رویداد و بعد از آن موضع ضد دین و ضد اسلامی به خود گرفت. دلیل این تغییر استراتژی چه بود؟

از یک طرف به لحاظ حمایتی که آمریکا و کشورهای اروپایی از شاه می‌کردند و از سوی دیگر به خاطر پول نفتی که به خزانه شاه وارد می‌شد، شاه در منطقه قدرت گرفته بود و هرچه به قدرت شاه افزوده می‌شد، شاه خود را از داشتن مشروعیت مذهبی و ملی بی‌نیاز می‌دانست. در عین حال مشروعیت دیگری را نیز برای خود تدارک می‌دید که آن توجه به باستان‌گرایی و نادیده گرفتن دوره اسلامی و تشیع در ایران بود. این مساله در جشن‌های دوهزاروپانصد ساله شاهنشاهی به اوج رسید که این جشن‌ها مهم‌ترین ضربه به هویت اسلامی ایران بود.

قیام 15 خرداد چه تاثیراتی در پیروزی انقلاب اسلامی داشت؟

اگر قیام 15 خرداد اتفاق نمی‌افتاد، حضرت امام به این نتیجه نمی‌رسید که حکومت شاه باید از بین برود و سرنگون شود. در چنین صورتی به طور طبیعی بحث حکومت اسلامی مطرح نمی‌شد و اگر این بحث مطرح نمی‌شد انقلاب سمت و سوی مشخصی نداشت به همین دلیل می‌توان گفت قیام 15خرداد مسیر انقلاب اسلامی را علامتگذاری و روشن کرد و باعث شد انقلاب اسلامی در سال 57 به پیروزی برسد.

کتایون مافی / گروه سیاسی