پرتاب ماهواره‌ دیگر ‌کشورها توسط ایران

انتظاری که در نخستین ساعات چهاردهم بهمن مصادف با روز فناوری فضایی به سر رسید و نخستین سیگنال‌ها از سومین ماهواره ایرانی در فضا به زمین ارسال شد.

نوید علم و صنعت که پس از دو ماهواره امید و رصد به فضا رفت، ماهواره دانشجویی کوچکی بود به وزن 50 کیلوگرم که می‌رفت تا نخستین تصویر ماهواره‌ای ایرانی را به زمین مخابره کند.

ایران که از سال 1387 و با ارسال ماهواره امید به مداری تقریبا شبیه مدار ماهواره نوید، رسما به باشگاه کشورهای فضایی سیاره زمین پیوسته است، برنامه‌های فضایی بلندپروازانه‌ای در سر می‌پروراند.

اعلام رسمی ارسال نخستین فضانورد ایرانی با تکیه بر توانمندی داخلی در 10 سال آینده، نشان از حجم وسیع کار و مطالعه دارد که خود به تنهایی می‌تواند موتور محرک بخش عظیمی از اقتصاد دانش بنیان کشور باشد.

پرواز موفقیت آمیز ماهواره نوید را بهانه قرار دادیم تا گفت‌وگویی با دکتر حمید فاضلی رییس سازمان فضایی ایران درباره آنچه روی داده و برنامه‌های آینده ایران در فضا داشته باشیم.

شما را به خواندن این گفت وگو دعوت می‌کنیم.

از جمعه 14 بهمن و از آن صبح زود بگویید. چه اتفاقی افتاد و شما و همکارانتان چه حس و حالی داشتید؟

همان‌طور که احتمالا خوانندگان شما می‌دانند حامل‌هایی نظیر سفیر یا ماهواره‌هایی که به فضا پرتاب می‌شوند توسط پیمانکاران مختلفی طراحی و ساخته می‌شوند. تیم سازنده حامل فضایی سفیر برای پرتاب دو ماهواره قبلی از نمونه موشک سفیر استفاده کرده بود که ما آن را با عنوان سفیر ـ 1ـ A می‌شناسیم. سفیر 1ـ A کلاسی از ماهواره بر بود که موتور مرحله اول آن حدود 32 تن نیروی پیشران تولید می‌کرد. تیم طراح و سازنده سفیر از آنجا که همه اجزای کار را خودشان کار کرده بودند تصمیم می‌گیرند پیش از آن‌که ما کار روی یک کلاس بالاتر از موشک‌های ماهواره‌بر را آغاز کنیم، همین موشک سفیر موجود را تا حد ممکن بهینه‌سازی کنند تا توانایی وزنی و انرژتیک موشک افزایش پیدا کند.

مطمئن هستم شما از اخبار منتشر شده در این یکی دو سال اخیر شنیده‌اید که ما کار روی موشک ماهواره بر سیمرغ را در دستور کار داریم و مراحل مختلف طراحی، تست زمینی و نمونه‌سازی آن با سرعت در حال انجام است. سیمرغ کلاس بعدی اسکادران حامل‌های فضایی ایران است که می‌تواند یک محموله حدود 100 کیلوگرمی را به مدارهایی به ارتفاع حدود 400 کیلومتر برساند.

حالا خوب است من همین جا اعلام کنم موتور سیمرغ به خاطر نگاه جدید و کار نوینی که در تجمیع موتور داشته برنده جایزه جشنواره خوارزمی امسال هم شده است.

هدف اصلی بهینه‌سازی موشک ماهواره‌بر سفیر ـ 1ـ B حمل ماهواره‌های سنگین‌تر به همان مدار 250 کیلومتری زمین بود. خب همه می‌دانند ماهواره امید حدود 27 کیلو و ماهواره رصد هم حدود 15 کیلوگرم وزن داشت. هر دوی این ماهواره‌ها توسط همان ماهواره‌بر سفیر ـ 1ـ A پرتاب شد.

دوستان ما در صنایع هوافضا مطالعات خودشان را برای ارتقای توانمندی سفیر آغاز کردند و با اعمال تغییراتی در سوخت که باعث افزایش انرژی آزاد شده آن می‌شد و اعمال تغییراتی در سخت افزار سیستم موتور به نتایج خوبی رسیدند و توانستند نیروی پیشران تولیدی توسط موتور مرحله اول را به 37 تن برسانند.

خوشبختانه تست‌های زمینی نشان داد برای استفاده از این سوخت جدید که ارزش انرژتیکی بیشتری داشت نیازی به اعمال تغییرات زیادی در موتورهای دو مرحله موشک نبود و با اندک بهینه‌سازی‌های انجام شده توانستیم کل موشک را حدود 20 درصد قوی‌‌تر کنیم.

البته از آنجا که محموله سنگین‌تر می‌شد تغییراتی هم در زیرسیستم جدایش صورت می‌گرفت و شبیه‌سازی‌های مسیر حرکت باید دوباره برنامه‌ریزی و آزمایش می‌شد که خوشبختانه همه چیز خوب پیش رفت و ما توانستیم محموله سنگین‌تری را به مدار زمین بفرستیم.

ماهواره نوید حدودا دو برابر ماهواره امید و سه برابر ماهواره رصد وزن داشت و این از نظر ما یک بهینه‌سازی عالی و بی‌نظیر بود. حالا ما یک مدل ارتقا یافته از سری ماهواره‌برهای سفیر داشتیم که آن را سفیر ـ 1ـ B نام گذاشتیم.

بله، دقیقا این برنامه را داریم و به جد پیگیر آن هستیم. ما حتی در این زمینه با مجموعه‌های سازنده ماهواره برمان هم در این زمینه گفتگو کردیم و آنها اعلام آمادگی کرده‌اند برای راه اندازی خط تولید مناسبی که بتواند جوابگوی نیازهای بازار پرتاب‌های فضایی کلاس نانو و میکرو ماهواره‌ها که همان محدوده وزنی سفیر است، باشد.

در ضمن ما امروزه فرصت‌های خوبی برای حضور در عرصه‌های بین‌المللی فضایی پیدا کرده‌ایم و تقریبا در همه حضورهای بین‌المللی ما حالا چه در نشست‌ها یا حضورهای نمایشگاهی شاهد تقاضاهای بسیاری مخصوصا از طرف استادان دانشگاه‌هایی که پروژه‌های ماهواره دانشجویی داشته‌اند بودیم که بعضا حتی تا دو سال باید در نوبت پرتاب شدن ماهواره ساخته شده توسط دانشجویانشان باشند.

از طرف دیگر، ما در سازمان فضایی ایران یک نهاد حاکمیتی هستیم و مسوولیت برنامه‌ریزی و هماهنگ‌سازی این موضوع را بر عهده داریم و قطعا عملیات و پرتاب و مطالعات باید در جاهای دیگری انجام شود و ما تلاش داریم از وارد شدن به عرصه اجرا اجتناب کنیم تا راه برای همه کار‌ها در این عرصه باز باشد.

سازمان فضایی ایران درست است که نوبنیاد است و تنها چند سالی از عمر آن می‌گذرد اما حضور بین‌المللی ایران در عرصه فضایی تقریبا به قدمت خود عصر فضا است. ما جزو بنیانگذاران کوپوس بودیم و حدود 50 سال پیش که هنوز معدود کشورهایی جرات فکر کردن به سفر به فضا را نداشتند ما در کنار 24 کشور پیشرفته جهان در تاسیس کمیته استفاده صلح‌آمیز در فضای ماوراء جو مشارکت داشتیم.

جالب اینجاست که مشارکت ما خیلی هم فعال بوده و ایران منشا خیلی از تصمیم‌گیری‌ها در آن زمان بوده است و امروز هم حضور فعال، در عرصه‌های بین‌المللی سبب اثرگذاری زیادی شده است؛ توسعه سیاست خارجی از اولویت‌های دولت نهم و دهم بوده و همواره جناب آقای رئیس‌جمهور بر حضور فعال در عرصه‌های بین‌المللی تاکید داشته‌اند که سازمان فضایی هم تمام تلاش خود را به کار گرفته است.

از سوی دیگر، در این ایام ما بشدت در پی ایجاد زمینه‌های مناسب همکاری در استفاده صلح‌آمیز از فضای ماورای جو هستیم. ملت ایران همواره در طول تاریخ منشا صلح و دوستی بوده‌اند؛ خب روزگاری ما باید دنبال بعضی کشورها می‌دویدیم که به ما برای سفر به فضا کمک کنند، اما حالا ما با دست پر می‌رویم و به کشورهای دوستمان پیشنهاد کمک می‌دهیم تا از همین توانمندی ما در حدی که هست همه ملت‌های دنیا بهره مند شوند. برای مثال چندی پیش که همراه آقای رئیس‌جمهور به آمریکای جنوبی سفر کرده بودیم.

جمع‌بندی‌های بسیار خوبی صورت گرفت تا محموله‌های کوچک و دانشجویی آنها را د‌ر قالب برنامه‌های مشترک به فضا ارسال کنیم.

ان‌شاالله تا سال آینده شاهد آماده شدن ماهواره‌بر سیمرغ و پرتاب آن خواهیم بود که در آن صورت می‌توانیم ادعا کنیم می‌توانیم محموله‌هایی تا 100 کیلوگرم را تا ارتفاع 400 کیلومتر پرتاب کنیم که رسما کلاس ماهواره کوچک در مدار مناسب کم ارتفاع (LEO) محسوب می‌شود. ماهواره‌بر سیمرغ دارد به سرعت آماده پر گشودن می‌شود و ما امیدواریم خیلی زود تجهیزات آزمایش موتور آن آماده شود و برای اولین بار غرش این موتور قدرتمند حس غرور را در همه ما دوباره زنده کند.

بعد از تست موتورها پیش‌بینی می‌کنیم اوایل سال بعد ما شاهد نخستین پرواز این ماهواره‌بر قوی و بزرگ باشیم که توان وزنی و انرژتیک فضایی ایران را با یک جهش روبه‌رو خواهد کرد.

البته ما در آن نقطه متوقف نخواهیم شد. برنامه ما برای فرستادن انسان به فضا که علاوه بر خواست ملی به عنوان تکالیف قانونی در برنامه‌های آتی سازمان فضایی قرار گرفته است و نگاه ما به خودکفایی در ارسال ماهواره‌های مخابراتی به مدار زمین ثابت که 36 هزار کیلومتر ارتفاع دارند خود شاهدی است که توان موشک‌های فضایی ما باید دائم رشد کند و ما هر سال شاهد یک ارتقا کمی وکیفی در مشخصه‌های ماهواره بر خواهیم بود.

سازمان فضایی ایران در همین چند سال انگشت شماری که از عمر کوتاهش می‌گذرد چند بار پوست انداخته و به نظر می‌رسد این ویژگی یک سازمان پویاست. ما در همین سال گذشته شاهد یک ارتقای خیلی مهم و تغییر اساسی در ساختار داخلی سازمان بودیم.

سازمان فضایی ایران در سال گذشته با پیگیری و نظر ویژه ریاست‌ محترم جمهور طبق مصوبه شورای عالی اداری از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ارتقاء یافته و مستقیما زیر نظر ریاست جمهوری قرار گرفتیم و ذیل آن پژوهشگاه هوافضا از وزارت علوم و تحقیقات فناوری و پژوهشکده مهندسی وزارت جهاد کشاورزی نیز به مجموعه ما اضافه شد. این خود نشان می‌دهد از سازمان فضایی انتظار می‌رود محوریت در طراحی، ساخت و اجرا با نگاه یکپارچه سازی سیستمی داشته باشد.

این نگاه سیستمی امروزه نقش بسیار مهمی در پیشبرد پروژه‌های حساس و پیچیده ایفا می‌کند و به طور مختصر به این معنی است که محور اصلی اجرا و پاسخگویی و تضمین‌کننده اصلی مأموریت و کیفیت آن همگی از ویژگی‌های یک سیستم تجمیع کننده است.

ما در سازمان فضایی داریم به این بلوغ دست پیدا می‌کنیم و امروز شعار اصلی ما همین روحیه تجمیع‌کنندگی یکپارچه‌سازی است و ما به آن پایبند هستیم. ما این ادبیات را با پیمانکاران به بحث گذاشتیم و مطمئن هستیم این روش همانند مجموعه‌های موفق دیگرکشوربه زودی نهادینه و پیاده‌سازی می‌شود که البته چالش هم دارد و ما هم با آن مواجه هستیم اصولا طبیعت کار فضایی این را از ما طلب می‌کند و چاره‌ای هم از آن نیست.

امروزه سازمان‌ها و آژانس‌های فضایی دنیا همین نقش را دارند ایفا می‌کنند و همین کار را انجام می دهند. در واقع آنها هستند که فعالیت‌های فضایی یک کشور را نیازسنجی می‌کنند، پروژه تعریف می‌کنند، کار را توزیع و نتایج را جمع می‌کنند و در نهایت آنها مسوول همه چیز هستند و پاسخگو در برابر دولت و مردم هستند.

کارهای فضایی بسیار پر هزینه و نیازمند فناوری پیچیده است. سفر به فضا چه از نوع سرنشین‌دار و چه بدون سرنشین، بسیار پیچیده و پرهزینه است که واقعا دیگر امروزه از پس یک کشور برنمی‌آید. اما از آنجایی که یک رسوب علمی و تکنولوژیکی در سطح بالا می‌کند معمولا به عنوان موتور پیشران صنعت و تکنولوژی در کشورهای پیشرفته عمل می‌نماید.

در گذشته کشورهای صاحب فناوری به تنهایی به گسترش فعالیت‌های فضایی می‌پرداختند. اما امروزه شاهد یک نوع بلوغ و پختگی میان ملت ها و مدیران فضایی هستیم؛ کم نیستند مجموعه‌هایی که در فضا از کشورهای مختلف به فعالیت می‌پردازند و حتی ایستگاه‌های فضایی مشترک ایجاد می‌کنند؛ این نشان‌دهنده رشد و کمال انسان‌هاست.

اگر ایران بخواهد در این بخش حرف‌های جدی داشته باشد، باید همه فعالیت‌ها گسترش یابد، کشور ما در طول تاریخ همیشه منشاء خیر و برکت بوده و همان طوری که رییس‌جمهور در مراسم پرتاب ماهواره فرمودند حتما حضور ایران در فضا خیر و برکت برای تمامی انسان‌ها و صلح برای بشریت به همراه خواهد داشت.

ساختار سازمانی ما امروزه با توجه به سه پژوهشگاه زیرمجموعه نشان‌دهنده این موضوع است که ما در مسیر کسب همه فناوری‌های لازم برای این کار هستیم به گونه‌ای که خودمان بتوانیم سامانه‌های فضایی مورد نیازمان را طراحی کنیم، بسازیم و سر هم کنیم و به فضا ارسال نماییم و استفاده کنیم. در واقع ما در حال ادغام پژوهشگاه فضایی خودمان با پژوهشگاه هوافضا و پژوهشگاه مهندسی هستیم تا یک واحد تحقیقات یکپارچه داشته باشیم.

اما این به آن معنی نیست که ما در تمام حیطه‌ها ورود کنیم بلکه ما به عنوان متولی فعالیت‌های فضایی ایران سایر مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها را به ایجاد پژوهشکده‌های کوچک محلی ترغیب می‌کنیم. با این مدل پروژه‌های عظیم به قطعات کوچک‌تر تبدیل شده و تمام مجموعه‌های تحقیقاتی کشور از آن بهره‌مند بوده و در این کار دخیل هستند. ما حتی در این زمینه به دنبال همکاری‌های بین‌المللی هستیم تا بتوانیم نقشمان را به بهترین شکل ممکن و با کمترین هزینه و بالاترین بازده انجام دهیم.

این سوال در راهبرد و هدف‌گذاری‌های کلان کشور قرار می‌گیرد .بحث فضا مختص یک زمان و یا دوره گذرا نیست.

همان طور که عرض کردم در کشور های توسعه یافته بسیاری در تکنولوژی‌ها از تحقیقات فضایی رسوب کرده و امروز تجاری شده است . طبق اسناد بالا دستی کشور نظیر سند چشم‌انداز و برنامه‌های توسعه‌ای کشور فعالیت‌های فضایی جزو اولویت‌های اصلی هستند.

خوشبختانه تا به امروز زیرساخت‌های خوبی شکل گرفته و به خاطر همین توانمندی‌ها بوده که پروژه‌هایی سنگین طراحی و به مرحله اجرا درآمده است. قطعا ساختارهای فعلی و مجموعه‌های عظیم تحقیقاتی که در اسناد بالادستی و یا شورای عالی فضایی تصویب شده‌اند نظیر آزمایشگاه ملی فضایی ایران شهرک فضایی یا پایگاه ملی پرتاب‌های فضایی راه را برای توسعه و رشد و پیشرفت پیش روی محققان و اندیشمندان کشورخواهند گشود.

با این منطق وجهش فناوری فضایی را با استفاده از توانمندی داخل ایجاد کردیم. کشورها در زمینه دستاوردهای علمی و تحقیقاتی خود بسیار سختگیر هستند. امروز در صنعت دنیا به خصوص صنایع پیشرفته اصولا کسی دانش فنی صنعت یا محصول را براحتی در اختیار شما قرار نمی‌دهد مضاف بر این که اگر این دانش سبب تقویت جایگاه کشور شود قطعا شامل انواع و اقسام تحریم‌ها می‌شود.

تنها ابزار برای اکتساب این فناوری استفاده از توانمندی داخلی است و همانطور که همه می‌دانند نیروی انسانی مهم‌ترین سرمایه هر مجموعه است: قطعا استفاده بهینه از متخصصان داخل و ارتقا مجموعه‌های علمی از اولویت‌های کشور است. مطلب جالب در مورد این قسم تحقیقات در کشور حضور برخی از ایرانیان متخصص خارج از کشور در پروژه‌هاست که باعث دلگرمی هر چه بیشتر سازمان فضایی ایران برای دسترسی به آخرین فناوری‌های روز دنیا می‌شود.

اما متناسب با این راهبرد زیرساختی و لایه‌های زیربنایی ما باید نقشه راه توسعه و تربیت منابع انسانی را بنویسیم و آماده داشته باشیم. یعنی ما باید بتوانیم ایده داشته باشیم که مثلا در 10 سال آینده کشور به چه تعداد مهندس و متخصص و مدیر و غیره و در چه تخصص‌هایی نیاز دارد.

به همین دلیل بود که از دانشگاه‌ها خواستیم بیایند با کمک مالی و اجرایی ما کار کنند و متناسب با راهبردهای ما متخصص هم پرورش دهند و آزمایشگاه‌هایی طبق برنامه تاسیس کنند.

طبیعی است که دانشگاه‌ها از این که توسط برنامه‌ای محدود شوند، چندان راضی نبودند و نگران خارج شدن امور از کنترل و هدایت خودشان بودند که ما خوشبختانه توانستیم با همکاری خوب این نگرانی‌ها را رفع کنیم.

شهرام یزدان‌پناه - گروه دانش