حافظ‌شناسی با طعم عرفان

مجموعه برنامه‌ تلویزیونی معرفت، موضوعی تخصصی و علمی را دنبال می‌کند که با شبکه 4 سیما و محورهای مضمونی آن مناسبت دارد و از این نظر در رده‌ برنامه‌هایی قابل طبقه‌بندی است که مخاطب خاص دارند و نمی‌توانند برای عموم مخاطبان تلویزیون جذابیت و فایده‌ دیداری و شنیداری داشته باشند. با این همه چون موضوع این درس‌گفتار‌های تلویزیونی پیوندی هم با ادبیات آن هم به طور خاص شعر حافظ دارد، از این‌رو تصور مخاطب غیرمتخصص در مقوله‌های عرفان و فلسفه نیز برای این مجموعه دور از ذهن نخواهد بود.

آنچه در معرفی برنامه‌ معرفت گفته شد، صرفا دریافتی است که نگارنده از برآیند کلی این مجموعه دارد وگرنه به نظر می‌رسد سازندگان برنامه در مرحله‌ تولید اثر علاقه‌ بیشتری نسبت به جذب مخاطب عام داشته‌اند، اگرچه این علاقه در خروجی نهایی کار شکل اجرایی پیدا نکرده و به پخش میان‌برنامه‌های موسیقایی و استفاده از مثال‌های ساده و همه‌فهم در گفت‌وگوی تخصصی مهمان و مجری تقلیل یافته است.

یکی از مهم‌ترین فاکتورهای موفقیت یک برنامه‌ گفت‌وگومحور، چگونگی فرآیند گفت‌وگو است که متکی است به نحوه‌ اجرای مجری و تسلط مهمان بر موضوع مورد بحث. برنامه‌ معرفت از این نظر یک مزیت مهم دارد که عبارت است از شخصیت برجسته‌ای همچون دکتر دینانی به عنوان مهمان ثابت برنامه اما این‌که وی از جهت اجرا هم به همین اندازه قابلیت داشته باشد، محل بحث است. مجری‌کارشناس برنامه، دکتر لاریجانی به فراخور تخصص علمی خود شناخت درخوری از موضوع دارد، اما در مقابل شخصیت جامع‌الاطرافی همچون دکتر دینانی بیشتر حالت یک شاگرد معرفت‌آموز را دارد تا مجری‌کارشناس خبره‌ای که قادر باشد فرآیند گفت‌وگو را به نفع نیاز برنامه مدیریت کند و در مواقعی حتی با به چالش کشیدن بحث، سوالات احتمالی مخاطب را مطرح می‌کند و مهمان محترم را به پاسخگویی وادارد. ویژگی مورد اشاره از آن نظر که نمایانگر فروتنی مجری در مقابل استاد برجسته‌ای همچون دکتر دینانی است شایان تقدیر است، اما از آن جهت که حضور مجری‌کارشناس محترم را در برنامه توجیه نمی‌کند و روند گفت‌وگو را سمت و سو نمی‌دهد، قابل نقد است، بخصوص که این مساله موجب شده است گاه مهمان برنامه تبدیل به متکلم وحده شود و برنامه تفاوت چندانی با یک درس‌گفتار تلویزیونی که بدون اتکا به گفت‌وگو سیر خود را دنبال می‌کند، نداشته باشد.

از مزایای محتوایی مجموعه برنامه معرفت، تفسیر اشعار گرانمایه‌ حافظ به زبان عرفان و فلسفه است، با بیان شیرین و آموزگارانه‌ دکتر دینانی است که نه رسمیت رسانه‌ای دارد نه پیچیدگی رایج در زبان فلسفه و کلام فیلسوفانه را. بیان استاد دینانی عوامانه نیست، اما به طور کامل هم تخصصی نبوده، متناسب با اقتضای مدیوم تلویزیون است، اگرچه یکسری اصطلاحات تخصصی فلسفه و عرفان که در روند گفت‌وگو مطرح می‌شوند، تعریف‌ نشده باقی می‌مانند و مخاطب تنها با اتکا به دانسته‌های قبلی خود می‌تواند با این بخش‌های خاص از برنامه همراه شود و در فهم مطلب به مشکل برنخورد. این ایراد در یک برنامه تلویزیونی بسادگی قابل چشم‌پوشی نیست و نمی‌توان براحتی از کنار آن گذشت. در برنامه‌های گفت‌وگومحور مسوولیت این مهم بر‌عهده مجری‌کارشناس برنامه است. کسی که قرار است پل انتقال مفاهیم و معانی از مهمان به مخاطب باشد و در این فرآیند ارتباطی، کم‌کننده فاصله میان فرستنده پیام یا همان مهمان برنامه با گیرنده پیام یعنی مخاطب تلویزیون باشد.

خوب است اشاره‌ای هم داشته باشیم به ساختار شکلی برنامه یا همان فرم اجرایی آن به مثابه یک تاک‌شوی تخصصی تلویزیونی. اولین چیزی که در نگاه نخست به شکل بصری برنامه مورد توجه قرار می‌گیرد، دکور است که شامل پس‌زمینه تصویر و چینش عناصر و اشیای صحنه در استودیوی ضبط برنامه می‌شود. انتخاب عکس مقبره حافظ به عنوان پس‌زمینه اصلی دکور، انتخاب مناسبی است که با موضوع برنامه همخوانی دارد، اما در نگاه جزئی‌تر می‌توان به نکاتی همچون ناهمخوانی نور و رنگ تصویر مورد نظر با دیگر عناصر بصری دکور اشاره کرد و نیز سادگی عکس انتخابی به‌رغم وجود تصاویری جذاب‌تر و بهتر از این سوژه بصری که هم شخصیت حافظ را یادآوری می‌کند، هم زیبایی معماری مقبره این شاعر گرانمایه را به نمایش می‌گذارد. پیداست که این زیبایی بصری چه اندازه می‌تواند تداعی‌کننده زیبایی روح حافظ و روح‌انگیز بودن غزل‌های ماندگار او باشد.

المان بصری دیگری که در دکور برنامه نقش مهمی دارد، میز و صندلی استفاده شده برای گفت‌وگوی متقابل مهمان و مجری است. استفاده از مبل و راحتی، مناسب چنین برنامه‌ای نیست، اما استفاده از میزگرد هم گزینه شایسته‌ای به نظر نمی‌رسد، آن هم برای برنامه‌ای که نه در مضمون و محتوا و نه در شکل گفت‌وگو حالت خشک و رسمی ندارد و می‌خواهد خودمانی باشد و متناسب با روح صمیمی عرفای اسلامی و سادگی درویشانه اشعار این بزرگواران.

یکی دیگر از نکات مهم در طراحی دکور، ایجاد شباهت بصری میان پس‌زمینه مجری و پس‌زمینه مهمان در نماهای تک‌نفره است که باعث می‌شود مخاطب برنامه این دو نفر را در یک موقعیت مکانی حس کند و کارگردان تلویزیونی ناچار نباشد مدام به نمای لانگ‌شات دونفره کات بزند تا بیننده موقعیت جغرافیایی 2 طرف در حال گفت‌وگو را گم نکند. متأسفانه از این نظر هم برنامه معرفت دچار نقص است و در تصویر پس‌زمینه مجری و مهمان، حتی یک المان مشترک بصری که مرتبط‌کننده این دو تصویر باشد، دیده نمی‌شود. در نتیجه، این دو نمای تک‌نفره هنگام برش، هماهنگ نمی‌شوند و مخاطب، میان 2 طرف در حال گفت‌وگو فاصله‌ای را احساس می‌کند و این خود باعث می‌شود تمرکز بیننده از موضوع مورد بحث منحرف شود و به درک مضمون دیالوگ‌ها ـ که چندان هم ساده و همه‌فهم نیست ـ‌ خدشه وارد آید. همچنین نبود تنوع بصری برنامه و محدود بودن نماهای آن به لانگ‌شات 2 نفره و مدیوم‌شات تک‌نفره و نبود حرکت دوربین در تصویربرداری مجموعه که موجب ملال‌آور شدن سیر گفت‌وگو می‌شود بر پیچیدگی ذاتی و سنگینی ماهوی موضوع بحث می‌افزاید.

نماهای استفاده شده به عنوان میان‌برنامه که با موسیقی آوازی ایرانی همراه است، مثل عکس مقبره حافظ مزیت محسوب می‌شود چراکه با محوریت معماری اسلامی و ارزش‌های عرفانی نهفته در آن انتخاب شده، اما در شکل اجرایی و جزئیات زیبایی‌شناسانه دچار کاستی است و از هنر ساخت کلیپ موسیقایی در آنها بهره گرفته نشده است.

با همه انتقادات وارد به ساختار شکلی مجموعه برنامه معرفت باید اذعان داشت که بار محتوایی برنامه به قدری بالاست که تا اندازه زیادی این نقص‌های اجرایی را پوشانیده و برای برنامه موفقیت و ماندگاری قابل قبولی به ارمغان آورده است.

از این رو لازم است در کنار برشمردن این نقص‌ها و کاستی‌ها که با اندکی دقت و توجه قابل رفع و رجوع هستند، تاثیر بسزای برنامه در آگاهی‌دهی به مخاطب و بالابردن سطح شناخت او از فرهنگ و ادب ایرانی ـ اسلامی را یادآور شد.