آلرژی غذایی‌کودک را جدی بگیرید

 در این مواقع والدین و بخصوص آنهایی که برای اولین بار پدر و مادر شدن را تجربه می‌کنند، دستپاچه می‌شوند و اغلب در ابتدا تلاش می‌کنند تا با کمک گرفتن از تجربه بزرگ‌ترها مشکلشان را حل کنند، اما وقتی می‌بینند مشکل کودکشان کاملا جدی است و با تجویز‌های خانگی درمان شدنی نیست، سراغ پزشک متخصص می‌روند و اینجاست که متوجه می‌شوند فرزندشان از آلرژی غذایی رنج می‌برد. آلرژی غذایی در کودکان مشکل بسیار شایع و نگران‌کننده‌ای است که نباید از کنار آن به سادگی گذشت. حتما شما هم یکی از این کودکان در دوستان یا نزدیکانتان داشته و دیده‌اید که چگونه با مصرف مقادیر اندکی از شیر، تخم‌مرغ، بادام زمینی، کاکائو و... دچار کهیر، تنگی نفس، تورم صورت و... می‌شود. آمارها گویای این قضیه هستند که حدود 6 تا 7 درصد کودکان جهان دچار حساسیت غذایی می‌شوند و یکی از مهم‌ترین دلایل رشد روزافزون آن، صنعتی شدن هر چه بیشتر جوامع است. علاوه بر تغییراتی که در ترکیب مواد غذایی و نحوه تهیه آنها به وجود آمده، استفاده از افزودنی‌های صنعتی باعث شده تعداد زیادی از کودکان از حساسیت غذایی رنج ببرند.

دستگاه گوارش علاوه بر نقش مهم تغذیه‌ای، انجام بسیاری از اعمال ایمنی بدن را نیز به عهده دارد. در طول زندگی هر فرد، این سیستم شگفت‌انگیز با مواد بی‌شماری تماس دارد که شامل پروتئین‌های غذایی، پپتید‌ها و موجودات جاندار کوچک (میکروب‌ها، انگل‌ها و ویروس‌ها) می‌شود. بنابراین دستگاه گوارش اعمال دوگانه و مهمی را به عهده دارد که شامل انتخاب مواد غذایی اصلی برای رشد سلولی و همزمان با آن پاسخ مفید و پویا به میکروب‌ها و از همه مهم‌تر پرهیز از خطا‌های ایمنی احتمالی در مقابل پروتئین‌های غذایی می‌شود که می‌تواند به تظاهرات آلرژی غذایی منجر گردد. این سیستم مخاطی بی‌نظیر، بعد از تماس با آنتی‌ژن‌ها (عناصر خارجی که می‌توانند سیستم ایمنی را تحریک کنند) قادر است تاثیرات لازم را بر پاسخ ایمنی سراسری بدن داشته باشد. در آلرژی غذایی مانند تمام انواع آلرژی‌ها این پاسخ ایمنی به دلایل مختلف ژنتیکی و نیز عوامل محیطی، به طور مناسب عمل نمی‌کند و فرد در تماس با مواد غذایی خاص دچار واکنش‌های آلرژیک می‌شود. البته آلرژی غذایی با اشکال دیگر واکنش‌های ناخوشایند ناشی از مصرف مواد غذایی مانند مسمومیت غذایی، عدم تحمل لاکتوز، سوءجذب و... کاملا متفاوت است. زیرا همان طور که قبلا هم اشاره شد، آلرژی غذایی ناشی از یک پاسخ ایمنی قوی و نابجا در مقابل یک یا چند ماده غذایی است. آمارها حاکی است شیوع و طیف تظاهرات آلرژی غذایی در مناطق مختلف جغرافیایی تفاوت قابل توجهی با هم دارد که این موضوع می‌تواند در نتیجه تفاوت‌های رژیم غذایی در فرهنگ‌های مختلف باشد. بد نیست بدانید حدود یک‌چهارم جمعیت دنیا در طول عمر خود و در پاسخ به مصرف مواد غذایی دچار عارضه می‌شوند و آلرژی غذایی تنها یک قسمت از این واکنش‌هاست که عمدتا در دوران شیرخوارگی و اوایل کودکی اتفاق می‌افتد. آلرژی غذایی در کودکان یک مشکل جدی در امر سلامت به شمار می‌آید و به نظر می‌رسد آمار آن در کشورهای صنعتی رو به افزایش است. به طور کلی شیوع این مشکل در کودکان زیر 5 سال 6 تا 8 درصد و در بالغان حدود یک الی 2 درصد برآورد می‌شود.

ازجمله عوامل محیطی که می‌تواند در بروز آلرژی غذایی در کودکان نقش داشته باشد، شروع تغذیه کمکی و غذاهای جامد در کودکان پیش از موعد (زودتر از 6 ماهگی) و زمانی که هنوز سیستم ایمنی در دستگاه گوارش تکامل لازم را پیدا نکرده است. در واقع قبل از 9 ـ‌ 6 ماهگی سطح مخاط روده، پروتئین‌ها را در سطح بالایی جذب می‌کند و از طرفی هنوز ایمونوگلوبین A که قادر است سطح روده را بپوشاند و از جذب پروتئین‌های غذایی و تحویل آنها به سیستم ایمنی جلوگیری کرده و نیز با میکروب‌ها مقابله کند، در سطح بالایی قرار ندارد. این روزها اهمیت شیر مادر و اثرات اعجاب‌انگیز آن در ارتقای سطح سلامت کودکان کاملا به اثبات رسیده و یکی از ویژگی‌های خارق‌العاده این موهبت الهی نقش بازدارنده‌ای آن از ایجاد آلرژی غذایی در شیرخواران است.

شیر مادر قادر است از اگزما (یک نوع آلرژی پوستی) و آلرژی غذایی پیشگیری کند. اگرچه برخی محققان بر این باورند که مواد غذایی مانند پروتئین شیر گاو و بادام زمینی ممکن است بتواند از شیر مادر عبور کند و باعث تحریک شیرخواری که به این مواد حساس است شود، اما از همه اینها که بگذریم نقش عوامل ژنتیکی به طور قطع در بروز آلرژی غذایی انکارناپذیر است. زمینه آلرژی والدین معمولا می‌تواند به طور ژنتیک به فرزندشان انتقال یابد، بنابراین وقوع آلرژی غذایی درفردی که دارای زمینه آلرژی است به مراتب بیشتر خواهد بود. از علائم اولیه که می‌تواند دال بر وجود زمینه آلرژی در نوزادان و شیرخواران باشد، اگزمای دوران شیرخوارگی است. یکی از مباحثی که این روزها در محافل پزشکی مطرح است ارتباط بین وقوع آلرژی در کودک و تغذیه مادر در دوران بارداری است که تنها در حد یک فرضیه است و هنوز به اثبات نرسیده، بر این اساس، این سوال که آیا حساسیت جنین در مقابل مواد غذایی از طریق عبور آلرژن غذایی از مادر به جنین صحت دارد یا نه از آن دسته ابهاماتی است که هنوز برای آن پاسخ قطعی و قابل قبولی در دست نیست.

از دیگر عوامل محیطی که نقش چشمگیری در افزایش میزان آلرژی غذایی، بخصوص نسبت به زمان‌های گذشته دارد، می‌توان به دسته‌ای از عوامل مانند کاهش رغبت مادران به شیر دادن و همچنین دریافت کمتر ویتامین‌های A و D از طریق رژیم غذایی، زندگی صنعتی و شهری، افزایش میزان تولد نوزادان به روش سزارین نسبت به زایمان طبیعی، استفاده کمتر از غذا‌های حاوی امگاـ3، سیگاری بودن والدین، مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها و... اشاره کرد.

اگرچه از نظر علمی و تئوری هر نوع پروتئین غذایی می‌تواند باعث ایجاد آلرژی غذایی شود، اما آمارها نشان می‌دهند بیش از 90 درصد آلرژی‌های غذایی در کودکان به علت مصرف مواد غذایی مانند شیر گاو، تخم‌مرغ، سویا، بادام زمینی، آجیل، گندم، ماهی و میگو به وجود می‌آید.

حساسیت غذایی همیشه به صورت آنی و فوری خود را نشان نمی‌دهد بلکه گاهی تظاهرات آن با تاخیر بروز می‌کند. علائمی که با خوردن برخی مواد غذایی حساسیت‌زا به صورت فوری در فرد به وجود می‌آید شامل گزگز یا خارش درون دهان، ضایعات کهیری پوستی، خس‌خس سینه، تنگی نفس، درد شکم، اسهال، تهوع، استفراغ، گیجی، سبکی سر، تورم لب‌ها، صورت، زبان و حنجره به صورت گرفتگی حلق و در اشکال شدید حالت خفگی و شوک (آنافیلاکسی) به فاصله کوتاهی در حد چند دقیقه تا در نهایت 2 ساعت پس از اولین مصرف ماده غذایی حساسیت‌زا اتفاق می‌افتد و فرم شدید آن حتی می‌تواند مرگبار باشد. به طور کلی این نوع از آلرژی غذایی معمولا در 2 سال اول عمر رخ می‌دهد و مواد غذایی چون شیر گاو، تخم‌مرغ، سویا، بادام زمینی، آجیل، گندم، ماهی و میگو در بروز این نوع از آلرژی غذایی نقش اصلی را دارند.

شکل تاخیری آلرژی غذایی می‌تواند به صورت درگیری پوستی مانند اگزما یا مشکلات گوارشی خود را نشان دهد که هر یک از این علائم می‌تواند به تنهایی یا همراه با هم باشند. چنانچه دستگاه گوارش در جریان آلرژی غذایی درگیر شود، بیمار دچار علائمی مانند اسهال‌های شدید، استفراغ‌های جهنده، نفخ شدید شکم، اختلال در وزن‌گیری، برگشت محتویات معده (ریفلاکس گوارشی)، تهوع، دردهای شکمی یا حتی دفع مدفوع خونی می‌شود. در درگیری گوارشی آلرژی غذایی پروتیئن‌های غذایی که بیشتر از همه نقش دارند یعنی شیر گاو، سویا، تخم‌مرغ، گندم، برنج، جوجه و غلات هستند و حتی گاهی در این نوع آلرژی دیده شده که ماده آلرژن از شیر مادر عبور کرده و موجب تحریک دستگاه گوارش شیرخوار شده است. آنچه تشخیص این نوع آلرژی رابرای پزشکان سخت می‌کند، بروز علائم تاخیری است؛ چراکه گاهی چند ساعت بعد از خوردن ماده غذایی حساسیت‌زا علائم در فرد شروع می‌شود.

یکی از شایع‌ترین حالت‌‌های آلرژی غذایی در افراد بالغ که می‌تواند در دوران بلوغ و بندرت در دوران کودکی خود را نشان دهد «نشانگان آلرژی دهانی» است. در این عارضه، چنانچه فردی به گرده گیاهان حساس باشد از آنجا که این گرده‌ها از لحاظ ساختمانی شباهت زیادی به میوه‌هایی مانند: هلو، طالبی، کیوی و صیفی‌جات (هویج، کرفس و سیب‌زمینی) دارد، فرد پس از مصرف به صورت فوری دچار تورم و خارش در حفره دهان می‌شود.

برای تشخیص آلرژی غذایی نیاز به تاریخچه مشخص و کامل بالینی از بیمار و علائم بیماری که می‌تواند نوع آلرژی را مشخص کند و همچنین ارتباط علائم با مصرف یک ماده غذایی خاص است. در تشخیص آلرژی غذایی که علائم آن فورا بروز می‌کند در بسیاری از موارد والدین بیمار می‌توانند بخوبی ماده غذایی حساسیت‌زا را تشخیص دهند که کمک بسیاری در روند درمان بیماری می‌کند. البته پزشکان تنها به همین اکتفا نمی‌کنند و برای تایید تشخیص، از تست‌های پوستی نیز کمک می‌گیرند که طی این آزمون‌ها عصاره ماده آلرژن روی پوست قرار داده می‌شود و از طریق ایجاد خراش در پوست، این ماده به زیر پوست هدایت و به دنبال آن تورم و قرمزی پوست ارزیابی می‌شود و در صورت بروز علائم حساسیت صحت تشخیص برای پزشک مسجل می‌شود. در تشخیص آلرژی غذایی فوری علاوه بر تست‌های پوستی می‌توان از تست‌های آزمایشگاهی نیز استفاده کرد، اما در مورد انواع تاخیری آلرژی غذایی، که اغلب به صورت تظاهرات گوارشی (اسهال، تهوع، استفراغ، اختلال در وزن گیری و دفع مدفوع خونی) بروز می‌کنند، استفاده از تست پوستی و آزمایشگاهی ممکن است همیشه‌ کننده نباشد و در موارد زیادی نیز حتی به‌رغم وجود آلرژی به آن ماده غذایی ممکن است نتیجه این آزمون‌ها منفی باشد. در این نوع از آلرژی‌های غذایی، بهترین راه تشخیصی این است که به مدت 2 هفته از مواد غذایی که احتمال می‌دهیم عامل حساسیت است پرهیز شود و پس از بهبود علائم مجددا ماده غذایی فوق را به رژیم غذایی اضافه کنیم. چنانچه علائم دوباره بروز کرد نشان‌دهنده حساسیت به آن ماده غذایی است. تجربه نشان می‌دهد تشخیص آلرژی غذایی بیشتر بر معیار‌های بالینی استوار است تا ملاک‌های آزمایشگاهی.

شاید این مساله جزو نگرانی شما هم باشد که چگونه می‌توان سال‌ها از خوردن برخی از مواد غذایی محروم بود و چطور ممکن است مدت‌های طولانی با این بیماری کنار آمد؟ لازم است بدانید جای هیچ گونه نگرانی نیست زیرا این بیماری تنها مدتی مهمان شما خواهد بود و به مرور، بیماری بهبود می‌یابد. شواهد نشان می‌دهد آلرژی غذایی تاخیری و با تظاهرات گوارشی حوالی یک تا 3 سالگی و آلرژی غذایی نوع فوری 3 الی 5 سالگی از بین می‌رود، اما مواردی در نوع فوری آلرژی غذایی وجود داشته که تا حوالی 20 سالگی باقی مانده‌اند.

تنها درمان شناخته‌شده در مورد آلرژی غذایی، پرهیز جدی و همه‌جانبه از ماده غذایی حساسیت‌زاست. البته این کار به همین سادگی‌ها هم نیست، زیرا ممکن است ماده غذایی حساسیت‌زا به صورت ترکیبی در مواد غذایی دیگر به کار رفته باشد. این موضوع اهمیت برچسب‌گذاری روی مواد غذایی ترکیبی را از سوی تولیدکنندگان که نشانگر محتویات تشکیل‌دهنده آن است، نشان می‌دهد. از طرف دیگر آموزش خانواده یا فرد مبتلا برای خواندن این برچسب‌ها ضروری به نظر می‌رسد. یکی از مهم‌ترین توصیه‌های پزشکان به والدین برای پیشگیری از بروز حساسیت در کودکان، اطلاع موضوع آلرژی غذایی کودک به مسوولان نگهداری از آنان مانند مهد کودک، مدرسه و پرستار کودک است.

همان‌گونه که قبلا هم ذکر شد آلرژن‌ها عمدتا از گروه مواد غذایی اصلی هستند و پرهیز از آنها کودک در حال رشد را با کمبود‌های تغذیه‌ای مانند فقر آهن، کمبود کلسیم، روی، مس، اسید فولیک و پروتئین مواجه می‌کند و این همان نگرانی و دغدغه اصلی مادرانی است که چنین کودکانی دارند. در این که فرد مبتلا به آلرژی غذایی باید از آن ماده غذایی خاص پرهیز کند هیچ شکی نیست، ولی پزشک مجرب باید توجه به جایگزین‌های غذایی مناسب در رژیم غذایی کودک داشته باشد. به طور مثال در مورد آلرژی به شیر گاو در کنا ر پرهیز از تمامی مواد لبنی، فرد می‌تواند از شیر‌های کم آلرژی زیر نظر پزشک استفاده کند.در ضمن در مورد انواعی از آلرژی غذایی شیرخوار که احتمال عبور آن ماده غذایی از شیر مادر وجود دارد، مادر نیز باید از مصرف آن ماده غذایی خودداری کند.

یکی از مواردی که سهل‌انگاری و بی‌دقتی خانواده‌ها آنان را با مشکلات زیادی روبه‌رو می‌کند، آلرژی‌های غذایی خطرناک و مرگبار است که معمولا علائم آن به صورت فوری و با درگیری پوستی (کهیر و قرمزی منتشر پوست)، تنفسی (خس‌خس سینه و تنگی نفس) ظاهر می‌شود. این گونه از خانواده‌ها یا فرد مبتلا همیشه باید آمپول‌های مخصوص (اپی نفرین ) را همراه داشته باشند تا در مواقع خطر بتوانند آن را به بیمار تزریق کنند.

برخی به اشتباه فکر می‌کنند پرهیز از آلرژن‌های غذایی اصلی در حین شیردهی می‌تواند از بروز آلرژی غذایی در شیرخوار پیشگیری کند، این در حالی است که پرهیز مادر از مواد غذایی حساسیت‌زا حین شیردهی تنها می‌تواند از تشدید علائم در شیرخواری که مبتلا به اگزما یا علائمی از آلرژی است، بکاهد. در مجموع متخصصان روی نقش پیشگیری‌کننده از آلرژی غذایی در تغذیه با شیر مادر تاکید زیادی می‌شود.

در شیرخوارانی که زمینه ارثی آلرژی دارند یعنی یکی از والدین، خواهر یا برادر آنان آلرژی دارند توصیه می‌شود، استفاده از برخی مواد غذایی را به تاخیر بیندازند، مثلا شیر گاو را بعد از یکسالگی، تخم‌مرغ پس از 18 ماهگی، ماهی و غذا‌های دریایی پس از 3 سالگی به کودک بدهند با این کار می‌توان از بروز آلرژی غذایی تا حدودی پیشگیری کرد.

* فوق‌تخصص آسم، ایمونولوژی و آلرژی و
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی