زخم‌های جنگ هنوز هم در‌ جامعه‌ ما وجود دارد

جنگ واقعه‌ای بود که اتفاق افتاده بود. این واقعه بارها در سینما و تلویزیون به تصویر کشیده شد اما هیچ‌گاه سینماگران به سراغ افرادی که این واقعه بر آنها فرود آمده بود، نرفته بودند. شاید هم صلاح بوده که کسی به سراغ این سوژه نرود.

چون حدود 10 سال است که این داستان ذهن مرا به خود مشغول کرده و بر روی آن کار کرده‌ام. البته حدود 2 ماه مانده به آغاز فیلمبرداری متوجه شدم متنی کاملا شبیه به این داستان و کاملا مطابق با فیلمنامه ما مجوز ساخت گرفته و حتی حمایت مالی هم از آن شده و این اثر در آن مقطع وارد فیلمبرداری هم شده است. به همین دلیل تصمیم گرفتیم فیلمنامه به شکل کامل بازنویسی شود.

در قصه اولیه ایوب به ایران برمی گشت و آرام آرام از نگاه او شرایط و مسائل نمایش داده می‌شد که البته این شکل روایت شکل بدیهی و ساده‌ای بود، اما در بازنویسی قصه کاملا برعکس شد و افرادی که منتظر ایوب بودند راوی قصه شدند.

بله. داستان پرداخت بهتری هم پیدا کرد، اما همه این تلاش‌ها در زمان نمایش عمومی فیلم با شرایطی مصادف شد که تماشاگر ما در آن به دنبال فیلم‌های جدی نیست و علاقه‌ای به دیدن فیلم‌هایی که سوال ایجاد می‌کنند ندارد. من به عنوان فیلمساز وظیفه دارم سوال طرح کنم، اما پاسخ دادن به تک تک سوال‌ها وظیفه من نیست. برای بسیاری از سوال‌ها هم جوابی ندارم. مثلا من فقط می‌توانم بگویم جنگ آغاز شد، اما این‌که چرا جنگ آغاز شد، چگونه ادامه پیدا کرد، در هر مقطع چه شرایطی داشت و... سوال‌هایی است که حتی شاید من هم پاسخی برای آن نداشته باشم.

به نظرم همین‌طور است.

این مساله شاید تا حدودی سرنوشت فیلم را تغییر می‌داد، اما به نظرم در شرایط فعلی، هرآنچه که یک اثر هنری را به نگاه دولتی مرتبط کند، در مخاطب ایجاد دافعه می‌کند.

من هم 5 سال جبهه بودم (با خنده). اما اتفاق‌هایی که در جامعه ما رخ داده، چیزی نیست که بتوانیم بسادگی از آن عبور کنیم.همه ما هم در این واقعه حضور داریم.

پوست‌اندازی جامعه ایران در این سال‌ها. این اتفاقی است که همه ما هم در آن حضور داشته‌ایم و نمی‌توان آن را نفی کرد. در حال حاضر همه فیلم‌هایی که بر روی پرده سینما است، با یک تقسیم‌بندی از سوی مخاطب مواجه هستند. اول از همه این‌که بخش عمده‌ای از مخاطبان اصلا سینما نمی‌روند. آن دسته از مخاطبانی هم که به سینما می‌روند، فیلم‌هایی را انتخاب می‌کنند که از نگاه روزنامه‌نگارانی مثل شما فیلم‌های «بی‌ارزش» و «سخیف» تلقی می‌شوند.

من هم‌ چنین واژه‌هایی را به کار نمی‌برم، اما تعبیرهای ما خیلی صادقانه نیست و مغشوش است. من هم معتقدم سینما آزاد است و هیچ باید و نبایدی ندارد و هنرمند باید در بیان آنچه که می‌خواهد به تصویر بکشد آزاد باشد.

بله. معتقدم زخم‌های جنگ هنوز هم در جامعه ما وجود دارد و نمی‌توانیم بسادگی از آن عبور کنیم اما شاید شرایط به‌گونه‌ای تغییر کرده که دیگر کمتر به سراغ آنها می‌رویم.

چون شرایط برای عرضه چنین فیلم‌هایی وجود ندارد.

من حدود 10 سال به دنبال فراهم کردن شرایط برای ساخت این فیلم بودم. فیلم بعدی من هم متاثر از همین موضوع است.

اگر قول ساخت آن را نداده بودم، به دنبال آن نمی‌رفتم. دوست دارم افرادی که این مصاحبه را می‌خوانند شرایط امروز را درک کنند و بدانند ما در چه وضعیتی فیلم می‌سازیم. زمانی یک فیلمساز می‌گفت: «من وقتی بخواهم زندگی کنم و از زندگی لذت ببرم فیلم می‌سازم». این تعبیر از جهتی بسیار درست است؛ چون باید هنگام ساخت یک فیلم همه شرایط آماده باشد و پس از ساخت آن فیلم هم خستگی در تن ما باقی نماند، اما شرایطی برای ما پیش آمده که نه در زمان نوشتن، نه هنگام ارائه متن، نه هنگام تولید و نه زمان پس از تولید نمی‌توانیم از کاری که انجام می‌دهیم لذت ببریم؛ چون مدام درگیری ذهنی وجود دارد.

بخشی از نکاتی که شما به آن اشاره کردید در تحلیل‌های من هم هست. ما در شرایطی زندگی می‌کنیم که ممکن است 10 سال دیگر وجود نداشته باشیم.

بحث تعارف و این چیزها نیست. خیلی از هنرمندان مثل برگ خزان می‌افتند و در سن میانسالی فوت می‌کنند.

بله اما من هم دردهای دیگری می‌کشم. دوباره به بحث برگردیم. من واقعه‌ای مثل جنگ را از نزدیک دیده‌ام. نوع دیدن من هم با دیگران فرق دارد چون من فقط ندیدم و «زندگی» کرده‌ام. ما نه جنگ را آغاز کردیم و نه منتظر آن بودیم. در چنین شرایطی جنگ بر ما فرود آمد. شکل جنگیدن ما هم خیلی فرق داشت. ما اغلب اوقات حتی گلوله‌ای شلیک نمی‌کردیم. در آن سال‌ها سنگرهای ما بی‌سیم نداشت و ما برای ارتباط با یکدیگر از آیفون استفاده می‌کردیم. می‌رفتیم از مغازه‌های الکتریکی آبادان آیفون برمی‌داشتیم و بین سنگرها سیم‌کشی می‌کردیم تا با هم ارتباط برقرار کنیم. پول آیفون‌ها را هم فرمانداری می‌داد!

این موضوع را قبول دارم. علت آن هم این است که در کشور ما متاسفانه همه چیز سیاسی دیده می‌شود اما در آمریکا، فضای زندگی از فضای سیاست تا حدود زیادی جدا شده است. این اتفاق در مورد کشوری افتاده که خودش در جنگ ویتنام محکوم است و بسیاری از صاحبنظران سیاسی آن از این جنگ انتقاد کرده‌اند، اما به مرور زمان به یک واقع‌گرایی رسیده‌اند. اما متاسفانه در کشور ما نگاه واقع‌گرایانه به جنگ از سوی سیاستمداران با استقبال مواجه نمی‌شود.

بله. ما هم متاسفانه محکوم هستیم که چرا ضد جنگیم! آیا باید موافق جنگ بود؟ در کشور ما همین حالا هیچ‌کس با جنگ موافق نیست.اگر هر جای دیگر جهان جنگ بشود، آیا ما ایرانی‌ها خوشحال می‌شویم؟

نباید اگر کسی با نفس جنگ مخالف بود، تعابیر سرزنش‌کننده در مورد او به کار برود. اگر می‌گوییم ضد جنگ، نباید فردی که این حرف را بیان کرده از جامعه جدا کرد. ما بحثی به نام دفاع داریم و بحثی به نام جنگ. دفاع در همه جای دنیا امری پذیرفته است و هیچ‌کس نمی‌گوید دفاع بد است. جنگ چیز دیگری است و تجاوز، آتش‌افروزی و خشونت محکوم و دفاع مشروع است. ممکن است کس دیگری طور دیگری فکر کند!

همین که تهیه‌کننده‌ای مانند حوزه هنری به میدان آمده و حاضر به حمایت از فیلم «بیداری رویاها» شده نشان می‌دهد آنها به چنین نگاهی اعتقاد دارند. حوزه در فیلم «فرزند خاک» هم حضور داشت. در مورد فیلم «بیداری رویاها»، فارابی حاضر به حمایت از فیلم نشد.

نه، در آن زمان مدیرعامل بنیاد سینمایی فارابی شخص دیگری بود.

این افراد اصلا به سینما نمی‌روند.

نمی‌دانم.

شاید، سینما هنوز به ذات مشروعیت ندارد.

بله. البته من که فقط برای این افراد فیلم نمی‌سازم، من برای جامعه‌ام فیلم می‌سازم.

بله. اما متاسفانه جامعه ما در مسیری حرکت می‌کند که نمی‌توان برای خیلی از سوال‌ها جواب مناسبی پیدا کرد. مگر الان در مورد بحران بورس من باید پاسخگو باشم؟

بورس یک روز خوب است، 10 روز بد! یکهو سهام مخابرات را می‌خرند، یکهو سهام فولاد را پس می‌دهند... مگر برای این سوال‌ها پاسخی وجود دارد؟ الان دریاچه ارومیه در آستانه خشک شدن است. آیا کسی برای این اتفاق پاسخی دارد؟ اصلا کسی به این مساله فکر نمی‌کند که با ایجاد 16 سد در مسیر رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه، این دریاچه در آستانه خشک شدن است!

الان ثابت شده که چنین چیزی نیست و این سدها نه تنها به کشاورزی کمکی نمی‌کند، بلکه به کشاورزی هم لطمه می‌زند.

برق مهم‌تر است یا دریاچه ارومیه؟ برای تولید برق ایران هم باید مثل همه کشورهای دنیا راه‌حل‌های دیگری پیدا کند.

من یک سوال می‌کنم. الان تمام خانه‌ها، خیابان‌ها، جاده‌ها و... لوله‌کشی گاز شده است. این مساله کشور ما را به یک «بمب متحرک» تبدیل کرده و با یک زلزله در شهری مانند تهران، بخش زیادی از شهر بر اثر آتش‌سوزی از بین می‌رود. در همه جای دنیا به جای لوله‌کشی گاز نیروگاه درست می‌کنند و گاز وارد نیروگاه شده و برق تولید می‌کند. آیا این مشکل را هم من باید حل کنم؟ برای هرچیزی می‌توان راه حل پیدا کرد اما آیا همه راه‌ها بسته شده که دریاچه ارومیه خشک شود، این دریاچه به نمکزار تبدیل شود، در اثر وزش باد این نمک‌ها به همه روستاهای آذربایجان پراکنده شود و روستاهای زیبای آذربایجان دچار مشکل شود؟ آیا بعدا آن 16 سد می‌تواند این مساله را درمان کند؟ ما برای خیلی از مسائل کشور پاسخی نداریم و سینما هم یکی از آنهاست. نمی‌توان بسادگی هم پاسخ این سوال را پیدا کرد که چرا فیلمی مخاطب دارد و چرا فیلمی دیگر مخاطب ندارد. چرا فیلم عباس کیارستمی چندان پرمخاطب نیست؟

من هم نیستم.

برای این‌که مصاحبه جذاب‌تر شود.

این همان نکته‌ای است که من گفتم. جامعه ما سیاست زده است. ممکن است اشتباهی تصور شود این یک فیلم سیاسی است و همین مساله کافی است که مخاطب به تماشای این فیلم نرود. در نقطه مقابل فیلم‌های زیادی که ویژگی‌های این فیلم را ندارند، فروش خوبی دارند.

پس بپذیریم که کل سینما بیمار است.

هر موضوعی یک چیزی می‌طلبد. شاید بار معنایی فیلم «فرزند خاک» در این فیلم نیست. در آن فیلم مینا شخصیت اصلی داستان سیر و سلوک معنوی خاصی داشت که در «بیداری رویاها» وجود ندارد.

این فیلم هم درگیر نیست. تمام فیلم در زمان حال و دو سه سال اخیر می‌گذرد و خیلی به زمان معاصر نزدیک است.

این حرف را قبول دارم، اما نکته مهمی که باید به عنوان منشأ چنین مشکلاتی به آن توجه کرد این است که سود سینمای ایران در مرحله «تولید» است، نه نمایش. برنامه‌ریزی برای اکران همچنان معیوب است.

بله. فرقی نمی‌کند. همه جزو این چرخه معیوب هستند و این‌طور نیست که یک دلار هزینه ساخت فیلم و 9 دلار هزینه تبلیغ شود. به همین دلیل تعداد تیزرها و بیلبوردهای فیلم هم چندان زیاد نیست.

بله. در همه جای دنیا چرخه تبلیغات به شکل درست وجود دارد و زمانی که کارگردانی ساخت فیلم خود را آغاز می‌کند، زمان دقیق نمایش آن مشخص است اما در ایران هنگام آماده نمایش شدن یک فیلم، تازه کارگردان و تهیه‌کننده باید به دنبال فراهم کردن شرایط نمایش، از یک شورا به شورای دیگر و از مراجعه به یک مقام دولتی به سراغ مقام دولتی دیگری بروند تا برای نمایش فیلم شرایط حداقلی فراهم شود.

این هم یک شیوه فیلمسازی در سینمای دفاع مقدس است. من این شیوه را رد نمی‌کنم اما این نوع فیلمسازی نباید دلیلی برای غفلت از ساخت فیلم‌هایی همچون «بیداری رویاها» باشد. جنگی با وسعت 8 سال دفاع مقدس، این فضا را برای هنرمندان فراهم می‌کند که از زاویه‌های گوناگونی به این رخداد نگاه کنند. در طول جنگ نیز چنین تفاوت نگاهی وجود داشت. یک نگاه نگاه «واقع‌گرایانه» به جنگ بود و نگاه دیگر «نگاه آرمانگرایانه». به‌طور مثال برخی از رزمندگان و فرماندهان جنگ اصرار داشتند باید حتما در جنگ پوزه دشمن متجاوز به خاک مالیده شود و به همین دلیل برنامه‌هایی طراحی شد که هدف آن فتح بصره بود، اما نگاه واقع‌گرایانه‌ای هم وجود داشت که می‌گفت به دلیل نداشتن نخ بخیه، عدم وجود سپاه کلاسیک، نبود تجهیزات نظامی و... بهتر است جنگ در فرصتی مناسب به پایان برسد. نگاه حماسی به جنگ پوسته ظاهری این رویداد است که با کمی آذین‌بندی به مخاطب ارائه می‌شود، اما نگاه واقع‌گرایانه، لایه‌های زیرین جنگ را تحلیل و بررسی می‌کند و به موضوع‌های مهمی همچون شهادت، اسارت، مفقودالاثر شدن آدم‌ها، بمباران شهرها و... می‌پردازد.

معتقدم در شرایط فعلی نگاه حماسی نمی‌تواند با مخاطب ارتباط زیادی برقرار کند. البته کلیت سینمایی که به جنگ مربوط می‌شود دچار آسیب شده و با کاهش مخاطب روبه‌رو است اما به نظرم مخاطبی که علاقه‌ای به سینما رفتن و فیلم دیدن دارد، فیلم‌هایی با نگاه واقع‌گرایانه را بیشتر می‌پسندد.

بله. این فیلم با داستانی تازه و فضایی جدید، به سراغ جنگ رفته و به نوعی ادامه‌ای بر «فرزند خاک» و «بیداری رویاها» است.