میرزا صالح شیرازی؛ پیشگام تجددخواهی

موضوعاتی که میرزا صالح در اثرش مورد توجه قرار داده، عبارتند از: حکومت انگلیس و آغاز حکومت پارلمانی، قوانین و دولت‌داری، دستگاه قضاوت، مالیات، کلیسای کاتولیک و پروتستان و.... میرزا، شیفته آزادی و انتظام جامعه انگلستان شد و شرحی خواندنی درباره آن نوشت. در مورد شیوه حکومت انگلیس مکررا سخن راند، از پارلمان انگلیس با عنوان «مشورتخانه» یاد کرد، مجلس عامه را «خانه وکیل رعایا» و «مجلس عام» خواند و مجلس لردها را «خانه قوانین» نامید. او پس از شرح حقوق سلطنت و مجلس لردها و مجلس عام، طرز انتخاب وکلای ملت و حقوق آنها را توضیح داد و از همکاری ارکان سه‌گانه ملکت انگلیس یعنی سلطنت، مجلس لردها و مجلس عام سخن گفت.

او درباره آزادی بیان، به عنوان یکی از اصول حکومت پارلمانی می‌نویسد: « هر کدام از اجزای مشورتخانه رخصت دارند که در مشورتخانه هر چه به ذهن آنها رسید در امور ملکی و سایر مواد بیان نموده و احدی را نباید تمسخر کنند.» همچنین درباره قدرت مجلس عام می‌گوید: «فرضا اگر پادشاه حکمی جاری کند که موافق مصلحت ولایتی نباشد، وکیل رعایا مقاومت و ممانعت در جریان حکم مزبور نموده و مطلقا تاثیری نمی‌بخشد و جاری نمی‌شود و همچنین اگر قوانین و پادشاه متفق شوند و وکیل رعایا راضی نبوده ایضا حکم آنها اگر چه مقرون به مصلحت بوده جاری نخواهد شد.»

سفرنامه میرزا صالح اولین اثری است که در آن یک نویسنده ایرانی در اثری به زبان فارسی به انقلاب کبیر فرانسه و ظهور ناپلئون اشاره می‌کند. او در این باره چنین می‌نویسد: «در سال1789 بلوای عامی در ولایت فرانسه برپا شده و از هر سو از پادشاه خود لوئیس شانزدهم ناراضی گشته اولا اهالی مشورتخانه قدرت وتسلط پادشاهی را تخفیف داده... او را وجودی معطل انگاشته، اشخاصی را که پادشاه به منصب و بزرگی مفتخر فرموده از مناصب مزبور معزول نموده... و بعد از آنکه حمله به خانه پادشاهی نموده... اهالی فرانسه جمعیتی کرده و به حقیقت رفتار لوئیس مزبور رسیده او را مقصر یافته و فتوای قتل او را نوشته او را مقتل ساخته...»

آنچه از بررسی سفرنامه میرزا صالح به دست می‌آید این است که اثر یاد شده در ورود افکار جدید و مترقی اروپا مخصوصا ورود افکار جدید سیاسی در نوع و سطح خود یکی از مهم ترین آثار است، زیرا در این کتاب، اثر بسیاری از مفاهیم و آرای جدید سیاسی، وقایع و رخداد‌های مهم و تاثیرگذار، برای اولین بار ذکر شده است. بی‌تردید، اشاره به مفاهیمی چون آزادی، انتخابات، مساوات و صحبت از نهاد‌هایی نظیر پارلمان و... همچنین شرح رخداد‌های مربوط به انقلاب کبیر فرانسه در ذهن خواننده ایرانی که در جامعه قاجاری زندگی می‌کرده تاثیرات شگرفی نهاده است؛ به طوری که بسیاری از پژوهشگران سفرنامه میرزا صالح را از اولین عوامل مهم تحول اندیشه سیاسی در ایران دانسته‌اند. او در زمان تحصیل در انگلیس، جذب تشکیلات فراماسونری شد و جزو اولین منادیان توجه به غرب در ایران بود. او در سفرنامه خود اشاره‌ای به آموختن زبان‌های انگلیسی، فرانسوی و لاتین می‌کند و در بازگشت به ایران، نخستین کسی بود که روزنامه به معنای امروزی آن را منتشر کرد. گروهی نام روزنامه او را «کاغذ اخبار» گذاشتند که ترجمه انگلیسی News paper است و گروهی آن را «اخبار دارالخلافه» خوانده‌اند که ترجمه Govt Buletin است.

حسین نیک‌فرجامی

منابع:

1 - تاریخ و تحول روزنامه‌نویسی فارسی در ایران، دکتر سید غلام نبی احمد، سخن عشق شماره 2.18 - بررسی زمینه‌های تاریخی ورود افکار و اندیشه‌های نوین به ایران، محمود کریمی، روزنامه رسالت، 26/8/88 .3 - میرزا رضا شیرازی و کاغذ اخبار، علی کریمیان، گنجینه اسناد، شماره 29 و 30، بهار و تابستان 4.1377 - ضرورت توجه به نقش پنهان فراماسونری در تحولات تاریخ معاصر ایران، موسی حقانی، سایت موسسه مطالعات تاریخ معاصر.