نظامی گری و دریای خزر

گرچه تاریخ روابط ایران و روسیه همراه با فراز و نشیبهای متعدد است و مردم ایران طعم تلخ شکستهای 2 دوره جنگ با روسیه تزاری را هیچ گاه فراموش نمی کنند

کد خبر: ۱۴۸۸۲۵

؛ اما به نظر می رسد روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری فدراتیو روسیه می تواند در ابعاد مختلف گسترش یابد.
ایران و روسیه می توانند در 3 زمینه استراتژیک ، منطقه ای و دوجانبه با یکدیگر همکاری کنند.
یکی از پیامدهای روابط ایران و روسیه در سطح منطقه ای ، همکاری دو کشور در دریای خزر است. رهیافت به خزر می تواند شامل موضوعاتی همچون حمل و نقل ، بهره برداری از موجودات زنده ، استفاده از منابع انرژی بستر دریا، حفاظت ازمحیطزیست دریا و رودخانه های مربوط به آن و استفاده از فضای ماورای خزر باشد؛ اما یکی از موضوعات مهم دیگر در دریای خزر، وضعیت نظامی و یا غیرنظامی شدن آن است.
با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 تاسیس سازمانی برای همکاری و هماهنگی بین کشورهای ساحلی دریای خزر با افزایش این کشورها از 2 به 5 کشور حاشیه دریا مطرح شد. در سال 1371 رئیس جمهور وقت ایران ، هاشمی رفسنجانی ، ایده تشکیل چنین سازمانی را در تهران و در جمع سران کشورهای خزر مطرح کرد.
کشورهای دیگر با پذیرش این ایده ، مقدمات ایجاد دبیرخانه آن را فراهم آوردند؛ اما در عمل به لحاظ طمع در استفاده بیشتر از منابع بستر دریا و وسوسه های امریکا، سیاست های واگرایانه را در استفاده از دریا پیش گرفتند.
ایده غیرنظامی کردن دریای خزر نیز اول بار از سوی ایران و در جریان سفر رهبر معظم انقلاب به بندر انزلی در سال 2002 عنوان شد. سپس در سال 2005 ولادیمیر پوتین ، رئیس جمهور روسیه خواستار مشارکت تمامی کشورهای ساحل دریای خزر و از جمله ایران در ایجاد سازمان حفظ صلح ، نظم و امنیت در منطقه دریای خزر شد. نگاه پوتین بیشتر متوجه تشکیل سازمانی برای حفظ امنیت بود، در حالی که ایران به موضوع توسعه و رشد اقتصادی منطقه نظر داشت.
ماهیت پیشنهاد روسیه در مورد فعالیت های نظامی در دریای خزر حاوی 2 موضوع بود؛ اولا روسیه پیشنهاد کرده بود که در اساسنامه حقوقی دریای خزر فرمول حفظ توازن پایدار نیروهای نظامی کشورهای حاشیه گنجانده شود و ایجاد ساختار نظامی در خزر در حد کافی و معقولانه باشد. ثانیا در موضوع ممنوعیت استفاده از نیرو یا تهدیدات نظامی ، بهره برداری صرفا صلح آمیز از دریای خزر، پیشنهاد شده بود.
هم اکنون برخی کشورها به سمت غیرنظامی شدن دریا حرکت می کنند و برخی دیگر به دلیل این که بیشتر از همه ناوگان نظامی دارند، به دنبال حداکثر استفاده از پهنه آبی هستند. ایران در این میان باید سیاست دقیقی اتخاذ کند، در عین حال که ایران غیرنظامی شدن دریا را تایید می کند؛ اما باید توجه داشت که غیرنظامی شدن منطقه ، خزر را از منظر ایران ، فاقد هر گونه توان دفاعی خواهد کرد.
روسیه حداقل 105 ناو مجهز در دریای مازندران دارد که بخش اعظم آن ناوگان شبه جزیره کریمه در دریای سیاه است که در پی بروز اختلاف با اکراین به خزر منتقل شده است . بنابراین روسیه قدرت بلامنازع دریای خزر است و با فاصله زیاد پس از روسیه ، ایران قرار دارد، سپس قزاقستان ، آذربایجان و ترکمنستان هستند.از ابتدای سال 1377 ، تقویت نیروی نظامی ایران در دریای خزر در دستور کار قرار گرفت و 2 پایگاه در انزلی و چالوس ایجاد شد و بخش شرقی خزر توسط سپاه پاسداران و بخش غربی آن توسط نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران حراست شد.
ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز بنابر گفته فرمانده این نیرو به دشمنان هشدار داد که هرگونه برنامه آنان با ممانعت ارتش ایران روبه رو می شود و تنها 5کشور ساحلی ، حق تصمیم گیری در مورد رژیم حقوقی این دریا را دارند.روسیه اخیرا به کشورهای ساحلی خزر پیشنهاد کرده است ، نیروهای چندملیتی واکنش سریع ، توسط این کشورها در منطقه تشکیل شود. پیشنهاد و ایده مسکو، چند علت دارد. مقامات کرملین ، بر این عقیده اند که منطقه دریای خزر، چهارراه حرکت عمال تروریست از مراکز تروریسم منطقه ای است که هنوز در عراق ، افغانستان ، پاکستان و دیگر کشورهای منطقه حضور دارند. شبه نظامیان از کوره راههای مخفیانه و گاه به طور علنی ، با استفاده از ناهماهنگی نهادهای دولتی کشورهای ساحلی خزر به قزاقستان ، روسیه و ماورای قفقاز رخنه می کنند.
تحلیلگران روس بر این باورند که امروز تمام کشورهای ساحلی ، امکانات کافی برای مقابله مستقل با خطرات جدید را ندارند. پوتین ، رئیس جمهور روسیه در اجلاس سران کشورهای ساحلی خزر در سال 2002 در عشق آباد اعلام کرد که کشورش آماده است در مبارزه با تروریسم با همسایگانش در خزر همکاری تنگاتنگ داشته باشد.
خطر دیگری که به همین اندازه جدی است ، قاچاق موادمخدر است ؛ به طوری که افغانستان ، مرکز اصلی تولید موادمخدر به تمام کشورهای منطقه دریای خزر راه یافته است . بر این اساس ، تاسیس نیروهای چندملیتی واکنش سریع ، بجا و ماموریت اصلی آنها مقابله با تروریسم خواهد بود. مسکو معتقد است ، نیل به تفاهم در مورد ضرورت تامین امنیت کشورهای ساحلی خزر توسط خود آنها و بدون دخالت بیگانه شایان اهمیت است.
دیپلماسی روسی تلاش می کند ممنوعیت حضور نه فقط کشتی های جنگی ؛ بلکه کلا نیروهای مسلح هر کشوری به غیر از 5کشور مذکور در منطقه خزر در اساسنامه گنجانده و ثبت شود. ایران از این پیشنهاد پشتیبانی می کند.
در همین حال ، وزیر امور خارجه روسیه در اسفند 1385 در مسکو، نیاز روسیه را به تشکیل اجلاس سران کشورهای دریای خزر بیان و اضافه کرده بود که امیدوار است مشکلات باقیمانده از جمله تعیین حدود آبی و تقسیم بستر در جنوب خزر و همچنین چارچوب فعالیت های نظامی در حوزه دریای خزر در آینده نزدیک حل شود. مسکو معتقد است ، نیل به تفاهم در مورد ضرورت تامین امنیت کشورهای ساحلی خزر توسط خود آنها و بدون دخالت بیگانه شایان اهمیت است.
وضعیت نامتقارن از لحاظ نظامی و توزیع نامتقارن آن میان 5 کشور از مسائل حیاتی خزر است. ایران مناسب است تلاش کند تا علاوه بر ممنوعیت حضور کشتی های جنگی کشورهای دیگر در خزر، نیروهای مسلح هر کشوری غیر از 5کشور مذکور در منطقه خزر را در کنوانسیون گنجانده و ثبت کند که این موضوع می تواند یکی از دستور کارهای اجلاس تهران باشد.