بادگیرها به کویر تفتیده حیات می بخشند

معماری در شهرهای کویری و بویژه یزد، جدا از جنبه های فنی و زیباشناختی ، «هنر زیستن» دانسته شده است ؛ چراکه ساختمان سازی در این خطه ، یعنی فراهم آوردن شرایط به گونه ای که زندگی در منطقه

کد خبر: ۲۴۲۳۱

کویری و گرم ، گوارا و مطلوب شود. به همین دلیل در یزد فعالیت هایی صورت گرفته که این خطه را به صورت یک منطقه منحصر به فرد درآورده است . یکی از شاخصترین نشانه ها ، وجود بادگیرها و ساباط است که چهره شهر یزد را از شهرهای دیگر متمایز می کند. در حال حاضر بیشتر بادگیرها به فضاهای مسکونی قدیمی تعلق دارند ؛ همچنین بر فراز محراب برخی مساجد مانند مسجد «ریگ» ، مسجد «ملااسماعیل» و مسجد «حاج محمدحسین» اردکان یزد نیز بادگیرهایی ساخته شده اند. در مسجد حاج محمدحسین ، جریان هوا توسط کانال هایی به کف مسجد هدایت می شود که در نوع خود بی نظیر است . کاربرد دیگر بادگیر، خنک نگه داشتن آب انبارها بوده است . غالب آب انبارهای درون شهری ، بادگیر دارند که تعداد آنها بین یک تا 6متغیر است . یک بادگیر منحصر به فرد هم در «مهریز» شناسایی شده است که با فضای عمومی بازارچه ارتباط دارد. در حقیقت بادگیر، سیستم تنفسی شهر محسوب می شود؛ آنها برجهایی هستند که باتوجه به معماری ویژه خود، جریان طبیعی هوا را به داخل بناهای مختلف هدایت می کنند و از مصادیق بارز استفاده از انرژی های پاک محسوب می شوند. در خانه ها، بادگیر معمولا در ضلع جنوبی حیاط، یعنی در قسمت نسر و تابستان نشین خانه ساخته می شوند. بادگیرها معمولا به تالار، حوضخانه ، کلاه فرنگی و زیرزمین مربوط می شوند و شرایطی را به وجود می آورند تا جریان هوا در داخل ساختمان برقرار شود و ضمن تماس با عناصر رطوبت زا، مثل حوض ، باغچه ، درختان ، جداره زمین و جوی و پایاب ، کمبود رطوبت زمین جبران شود و محیطی مطبوع برای زندگی در ایام گرم و طاقت فرسای تابستان برای ساکنان فراهم آید. مصالح ساختمانی بادگیر معمولا خشت خام ، آجر، گل ، گچ و چوب شورونه است . چوب شورونه از انواع چوبهایی است که استحکام بسیار خوبی دارد و در برابر حمله موریانه نیز مقاوم است . بادگیرها از 4بخش عمده ساخته شده اند :
1- بدنه (یا ساقه)
2- قفسه
3- تیغه ها
4- سقف .
بدنه بادگیر معمولا به صورت مکعب مستطیل یا منشور ساخته می شود. قاعده آن اغلب به شکل مربع ، مستطیل ، مسدس یا هشت وجهی است . غالب بادگیرهای منطقه اردکان و میبد یکطرفه و بادگیر باغ «دولت آباد» با 33متر ارتفاع از زمین (بلندترین بادگیر جهان) 8طرفه است . گرچه بادگیر ، یک عنصر تاسیساتی است ؛ اما همواره تزییناتی با گچ و آجر را همراه دارد. بادگیر، گذشته از عملکرد آن ، نمایانگر تشخص و منزلت اجتماعی صاحب آن نیز بوده که از طریق ارتفاع و نوع تزیین های آن شناخته می شده است . اما ساخت بادگیر موجب شده است که برای عموم مردم و خیابان های شهر فکری اندیشیده نشود. اگر بادگیر، تلاشی فردی برای خنک کردن خانه ها باشد، «ساباط» فعالیت جمعی برای خنک کردن فضای عمومی شهر به شمار می آید. ساباط هم یکی دیگر از ویژگی های بارز محله های قدیمی یزد است . کوچه ها و گذرهای سرپوشیده محله ها را ساباط می گویند. هدف از طراحی ساباط آن بوده است که فرد گرمازده در کویر را دمی در زیر سایه خود، از تابش خورشید در امان دارد. شیوه استقرار ساباطها به گونه ای است که رهگذر در مسیر حرکت خود، در یک توالی مناسب در فضای سایه قرار می گیرد. در بسیاری از ساباطها، ورودی چند خانه مجتمع شده است که از نظر افزایش حس همبستگی محلی اهمیت دارد. ساباط، برای مقابله با وزش بادهای موسمی نیز به کار می آید. معمولا پشت ساباطها مورد استفاده واحدهای همجوار قرار می گیرد که در برخی از آنها به صورت اتاقی مشرف به کوچه جلوه گر می شود. نمونه ای از این دست ، در شرق مسجد «جامع» یزد قرار دارد. در برخی از کوچه های بن بست ، ساباط ساخته می شود که در قسمت ورودی آن دری محکم تعبیه شده است . این گونه فضاها «در بند» نامیده می شوند که در مجموع برای افزایش امنیت ساکنان کوچه ، مناسب بوده است . نمونه ای از این دربندها در کوچه دکتر علایی و کرد باجوردی هنوز باقی است .