شعر از قدیمی ترین آفریده های روح بشری است ؛ نه تنها برای بیان ، بلکه برای القای احساس و درک . انسان روزی که خواست سخن را به رسالت بفرستد شعر را اختراع کرد.
کد خبر: ۲۱۷۲۹
شعر پنهان ترین رابطه را با ضمیر انسانی دارد. سروده های عرب در دوره جاهلیت ، لبریز از مفاخر قبیلگی ، خانوادگی و بندرت واجد برخی از سجایایی اخلاقی و ارزشهای انسانی است . زهیربن جناب ، یکی از شعرای این دوره است که در اشعارش رگه هایی از بیان حماسی ، اغراق های زیبا و تصویرهای شاعرانه را می توان یافت . در قلمرو تاریخ اسلام ، از سپیده دم ظهور و بعثت پیامبر (ص) در مقابل مفاخره ها و خودستایی های پوک جاهلیت ، زبانی فاخرتر و فراتر چهره نمود که ادبیات پیشین در مقابل آن بیرنگ و بی فروغ شد. نخستین سروده هایی که در ستایش و دفاع از ساحت پیامبر و مسلمانان شکنجه شده سروده شده است ، قصاید ابوطالب است و نخستین سروده ای که در تاریخ اسلام در صحنه نبرد ثبت شده است از آن حمزه سیدالشهداست : بامر رسول الله اول خافق / علیه لوائلم یکن لاح من قبلی ... در تمام غزوات و سرایا همواره شاعرانی بوده اند که در توصیف صحنه رزم ، کشته شدن دشمنان ، هجو دشمن و توصیف مبارزات مجاهدان مسلمان سخن بگویند. سوگ سروده هایی نیز در همان صحنه نبرد برفراز پیکر خون آلود شهیدان یا پس از نبرد سروده شده است که برخی از آنها را در سیره ابن هشام و سیره النبی می توان یافت . عاشورا از کامل ترین و شورانگیزترین حماسه تاریخ اسلام ، الهام بخش همیشه رهروان آزادی و وارستگی است . نهضت کربلا تنها جانمایه سروده های آتشین ، طوفان برانگیز، ظلمت ستیز و بیدارشکن نیست ؛ بلکه در قلمرو عرفان و سلوک و ارائه سرمشق در عشق و پاکباختگی نسبت به معشوق هماره مضمون سروده های عمیق عارفانه بوده است . گفتگوی کوتاهی با دکتر صادق آیینه وند ، مورخ و استاد دانشگاه تربیت مدرس انجام داده ایم که در پی می آید.

اساسا واقعه عاشورا چه تاثیری بر شعر و ادبیات گذاشته است؛
به نظرم باید اول این تعریف را ارائه داد که واقعه عاشورا بازتابی از صدر اسلام است که در هیچ نسل و هیچ عصری حادثه ای به این عظمت دیده نشده که تمام جوانب اجتماعی را تحت تاثیر قرار دهد و این رمز عاشوراست . حتی بعضی از دانشمندان و محققان معتقدند که این واقعه ، ریشه و گرایش فاطمی دارد که در مقابل گرایش دنیاخواهانه اموی مطرح می شود. به عبارتی گرایشی انسان گرایانه و دین گرایانه براساس انسانیت حق پرست که در وجود مبارک حضرت زهرا (س) و فرزندش امام حسین (ع) متبلور می شود و در مقابل جریان اموی قرار می گیرد. از این گذشته ما نیز در تاریخ کشور خودمان هیچ حادثه ای را پیدا نمی کنیم که این اندازه در شعر انعکاس داشته باشد. حتی در زمان حکومت های غیر شیعی نیز عاشورا در اشعار شعرای بزرگی چون کسایی مروزی ، رودکی و تعدادی از شعرای به نام عصر سامانیان و غزنویان طرح شده است ولو شعرایی که در زبان غزل سخن گفته اند و اصلا در موضوعات دینی ، اخلاقی و اجتماعی وارد نشده اند، نتوانسته اند بی تاثیر از حادثه عاشورا باشند. به این نکته نیز باید اشاره کنم که زاویه نگاه شاعر و پرداختن او به واقعه عاشورا از هر زاویه ای ممکن است رخ دهد. ممکن است شاعری از زاویه عبرت و الگویی از عاشورا تاثیر بگیرد، دیگری از زاویه محکوم کردن ستم و دیگری از زاویه وحدت و پیوند به عاشورا بپردازد؛ ولی از هر زاویه ای که به این واقعه نگاه شود، باید بدانیم عاشورا رمز بقا و دوام ما، ملیت ما و وجود ایرانی ماست .
آیا عاشورا رمز بقای ادبیات ما نیز هست؛
ادبیات در جستجوی رمزها، نمادها، اسوه ها و الگوهاست تا خود را جاودان کند. هر حادثه ای در هر برهه از زمان که رخ می دهد به نوعی در زبان ادب منعکس می شود؛ ولی بعد از مدتی آن حادثه اثر و جوهره وجودی خود را از دست می دهد و شاعر مساله دیگری را جستجو می کند؛ ولی یک سلسله تشبیه ها، رمزها و نمادها وجود دارد که مرور زمان جوهره و محتوای آنها را تغییر نمی دهد و در میان نسلهای مختلف با زبانهای مختلف بیان می شود. از آنجا که عاشورا بر عناصری پایدار است که تا زمانی که انسانیت ، کمال جویی ، مناعت طلبی ، حق پرستی ، فضیلت خواهی ، ظلم ستیزی و پیوند با خاندان پیامبر که خاندان کرم و رحمت و عدل و انسانیت و برکت و فضیلت هستند، وجود دارد، هر شاعری از زاویه نگاه خود و دید اجتماعی اخلاقی خود از حادثه عاشورا سخن می گوید و ما تاثیرش را در شعر کسایی مروزی ، رودکی ، ناصرخسرو، محتشم کاشانی ، سهراب سپهری و حتی سفرای مسیحی لبنانی مثل سلیمان کتانی ، جورج جرداق یا شعرای سنی مثل نزارقیانی غزلسرا می بینیم که رمز بقا و پیروزی شیعیان در جنوب لبنان را امام حسین می دانند و از آنجا که عاشورا در عین این که زبان انقلاب ، دوام و بقا و حق پرستی است ، زبان صلح و انسانیت هم هست . به همین منظور عارفانی چون مولوی ، عطار و جیران خلیل جیران نیز از این حادثه رمز می گیرند و اثری جاودانه خلق می کنند، چرا که این قیام جاودانه است و هیچ وقت الفاظ و اصطلاحات آن به تکرار نمی افتد و اتفاقا باعث جلوه ادب می شود نه این که ادبیات بتواند چیزی بر این حادثه بیفزاید.
یکی از جنبه های عاشورا ظلم ستیزی است . این وجه عاشورا در چه مقاطعی از قرنهای بعد از آن در ادبیات نمود پیدا کرده است؛
در تمام مقاطعی که مردم متوجه شدند باید با ستم ستمگران و هجوم دشمنان بجنگند، همیشه از قیام عاشورا به منزله رمز و نماد استفاده کرده اند. اولین مقطع ، دوره حکومت بنی امیه و بعد از شهادت امیرالمومنین است که فشار بر مسلمانان زیاد شد. بعد از آن باید به پس از شهادت امام حسین و قیام زیدبن علی اشاره کرد که خون امام حسین دوام ، نمود و رمز مقابله با ستم است . و کلا نزدیک به 50قیام و انقلاب علوی ، شیعی و حسینی رخ داده که همه از نام حسین و حادثه عاشورا سرمشق گرفته و همه در آثار شعرا و ادبا نمود پیدا کرده است . بخصوص در عصر عباسی و اموی تا قرن چهارم هجری . بعد تبلور تاثیر این حادثه را در قیام سربداران و قیام هایی که در مقابل حمله مغول و متجاوزانی که به خاک اسلامی ما حمله کرده اند، می بینیم یا وقتی که محدانیان خاندان شیعی 12امامی به حلب می آیند و با صلیبیان درگیر می شوند نیز باز اثری از قیام امام حسین در ادبیات دیده می شود. بعد از اینها به دوره معاصر می رسیم که در مشروطه و مشخصا انقلاب اسلامی ایران ظهور و بروز تاثیر عاشورا در ادبیات را حس می کنیم و باید به تعبیر امام (ره) اشاره کرد که فرمود: «خون بر شمشیر پیروز است» و این جمله از اساس عاشورا گرفته شده و یا در دفاع مقدس که نام امام حسین سرلوحه امور قرار می گیرد.
در نهضت ها و قیامهایی که اسلامی نبودند نیز شعرا و بزرگانی از قیام امام حسین (ع) تاثیر گرفته اند، مانند جواهر لعل نهرو یا گاندی . آیا در بقیه نقاط نیز این تاثیر دیده می شود؛
بله ، به جورج جرداق انگلیسی اشاره کردم . در اروپا و امریکای لاتین که آثار راجع به امام حسین (ع) و عاشورا غالبا از سوی اسلام شناسان ترجمه شده ، نوعی نگاه صوفیانه به معنای داشتن نگاه اخلاقی و انسانی نسبت به حادثه امام حسین (ع) منعکس هست . حتی در میان شعرای رمانتیک امریکای جنوبی 2شاعر (که در حال حاضر اسمشان را به خاطر ندارم) هستند که متاثر از عاشورا شعر می گویند و این در محتوای آثارشان مشهود است . از طرف دیگر چون مسیحیان به نوعی مشابهت میان امام حسین (ع) و مسیح (ع) می بینند، علاقه خاصی به امام حسین دارند و تاثیر حرکت و قیام عاشورا را می توان در ادبیاتشان دید.

گفتگو: مینو خانی
newsQrCode
ارسال نظرات در انتظار بررسی: ۰ انتشار یافته: ۰

نیازمندی ها