وضعیت کتاب در ایران از میانگین جهانی بهتر است/ مسابقه «خودنویس» جام جم استعداد نویسندگی مردم را زنده می‌کند

قاسم صفایی‌نژاد، مدیر نشر جام جم که به‌تازگی مسابقه جدیدی مرتبط با حوزه کتاب نیز راه‌اندازی کرده به بهانه هفته کتاب مهمان تحریریه جام جم آنلاین شده است. گفت‌وگوی ما و دکتر صفایی‌نژاد را در ادامه می‌خوانید:

آقای صفایی‌نژاد فضای فعالیت شما به حوزه نشر مربوط است، آیا جدای از شغلتان فرد کتاب‌خوانی هم هستید؟

به نظرم ابتدا باید کتاب‌خوان بودن را تعریف کنیم؛ اگر منظور از این دسته، افرادی است که به‌طور مستمر هرروز بیش از یک ساعت کتاب مطالعه می‌کنند، بله من هم کتاب‌خوان هستم. اما اگر منظور از این دسته، کسانی هستند که به‌صورت حرفه‌ای کتاب می‌خوانند، موضوع یابی می‌کنند، در جلسات نقد کتب شرکت می‌کنند و به معنی عرفی «کتاب‌باز» هستند، باید بگویم من هنوز در میانه مسیر هستم.

به نظر شما یک کتاب خوب چه ویژگی‌ها و مؤلفه‌هایی باید داشته باشد؟

مهم‌ترین ویژگی یک کتاب خوب این است که به نیازهای جامعه یا لااقل بخشی از جامعه پاسخ بگوید. کتابی که در محفل‌های دربسته با تفکرات خاص و فاصله گرفته از جامعه نوشته شود، فقط به دردهمان محافل خاص می‌خورد!

من همیشه وقتی می‌خواهم این جمله را عرض کنم، ناخودآگاه یاد فرمایش امام (ره) می‌افتم که به جامعه‌شناسان وقت می‌فرمودند «بین مردم بیایید و ببینید مردم چه می‌گویند. از داخل اتاق‌های خودتان مردم را تحلیل نکنید.»

به‌جز موضوع کتاب که باید نیاز جامعه را پاسخ گوید، خلاقیت در نگارش کتاب هم اصل الزامی برای خوب بودن است. اینکه نویسنده یک موضوع موردنیاز جامعه را در چه ژانری بنویسید، چه سبک و سیاقی برای کتاب خود انتخاب کند و چگونه منظور خود را به مخاطب برساند مهم است. نیازهای جامعه فقط کتب مهارتی و دانشی نیست؛ نویسنده می‌تواند از طریق داستان، خلأهای فرهنگی جامعه را پر کند.

بعدازاین، کتاب خوب باید ازنظر کتاب سازی و تولید فنی جذاب باشد. عنوان خوبی برای کتاب انتخاب شود، طراحی جلد، صفحه‌آرایی و ویرایش خوب و روان از ملزومات یک کتاب خوب است.

این موارد به خود کتاب برمی‌گردد اما برای اینکه کتاب خوب اثرگذار هم باشد، باید کل زنجیره ارزش کتاب خوب باشد.

خودتان هم تابه‌حال کتابی نوشته‌اید؟ و بیشتر در مورد چه موضوعات علاقه به نوشتن کتاب دارید؟

بله من اولین کتابی که نوشته‌ام در سال ۱۳۸۹ به نام «آشنایی با وبلاگ نویسی» توسط دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها منتشرشده؛ در همان دوره‌ای که تب وبلاگ نویسی زیاد بود و یک عرصه جدی و فراگیر برای تولید محتوا محسوب می‌شد. کتاب دیگری هم در دست انتشار دارم که درواقع این کتاب از رساله دکتری من استخراج‌شده و در مورد «خط‌مشی توسعه صنعت کتاب الکترونیک» است که یک کتاب علمی محسوب می‌شود.

قبل از اینکه پاسخ سؤال شمارا بدهم که دوست دارم چه کتابی بنویسیم، این را بگویم که تیرماه امسال یک چالش وبلاگی ایجاد کردم و از وبلاگ نویس‌ها همین سؤال را پرسیدم که دوست دارید چه کتابی بنویسید؛ ده‌ها نفر در این چالش شرکت کردند و ایده‌های جالبی برای تولید کتاب دادند.

من هم همان‌جا در وبلاگم نوشتم که به‌جز کتب علمی و تخصصی که همواره به آن علاقه داشته‌ام، تمایل دارم یک داستان بلند با موضوع عدالت بنویسم که ترکیبی از واقعیت و خیال باشد و بتوان در آن از ادبیات ایرانی اسلامی گذشتگان اقتباس کرد و مفاهیم و شخصیت‌هایی مثل سیمرغ و گوهر شب‌افروز را وارد داستان کرد. البته این کتاب در حد ایده است و تابه‌حال داستان‌نویسی را تجربه نکرده‌ام.

به‌عنوان شخصی که سال‌ها در رسانه‌ها فعالیت داشته‌اید وضعیت امروز کتاب و کتاب‌خوانی در ایران را چطور ارزیابی می‌کنید؟

بیست کشور اول دنیا در حوزه کتاب، ۸۴ درصد از بازار کتاب جهان را به خود اختصاص داده‌اند و این یعنی اینکه سایر کشورهای دنیا روی‌هم ۱۶ درصد از بازار کتاب را دارا هستند؛ کشور ما هم جزو یکی از آن‌همه کشور است. وضعیت کتاب در ایران از میانگین جهانی بهتر است؛ به‌طور مثال ما در شاخص تعداد عناوین جدید کتاب جزو ۴۰ کشور اول دنیا، در شاخص تعداد عناوین جدید به ازای هر یک‌میلیون نفر جمعیت رتبه ۲۲ دنیا، در شاخص سرانه مطالعه جزو ۶۰ کشور اول دنیا و در شاخص تعداد کتابخانه‌های عمومی جزو ۴۰ کشور اول دنیا هستیم. اینکه وضعیت ما بهتر از میانگین جهانی است، به معنی رضایت ما از وضع موجود نیست، این وضعیت متناسب با پرچم‌داری علم در تمدن اسلامی توسط ایران و همچنین انتظارات رهبر معظم انقلاب نیست.

ما تعداد زیادی ناشر داریم و تعداد بسیار بیشتری عنوان جدید کتاب منتشر می‌کنیم اما شمارگان کتاب در ایران در واقعیت حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ است. مهم‌تر از همه، اینکه وضعیت ما در کتاب‌خوانی در حال رشد نیست و در حال افول هستیم. مردم سال‌به‌سال در حال دور شدن از کتاب هستند و زنگ خطر در این زمینه مدت‌هاست به صدا درآمده و نگرانی اصلی ما به این خاطر است. البته طبق آخرین پژوهش‌ها در حال حاضر نوجوانان گرایش خوبی به کتاب‌خوانی پیداکرده‌اند که باید با حل کردن سایر معضلات، این وضعیت را بهبود بخشید.

اگر خود شما مسئول تصمیم‌گیرنده برای افزایش سرانه مطالعه مردم بودید چه راهکارهایی را پیشنهاد می‌کردید؟

سرانه مطالعه در کشور ما آمار مشخصی ندارد. از ۲ دقیقه تا ۱۲۰ دقیقه طبق آمارهای گوناگون سرانه مطالعه را ذکر کرده‌اند که به نظر می‌رسد بین ۷ تا ۱۸ دقیقه به واقعیت نزدیک‌تر باشد.

سرانه مطالعه تعاریف مختلفی دارد. تعریفی که رسمی‌تر است بیان می‌کند که سرانه مطالعه شاخصی ترکیبی از میزان فروش کتاب ضربدر ضریب گردش آن به‌علاوه میزان امانت و میزان مطالعه دیجیتال است. منظور از ضریب گردش، تعداد دست‌به‌دست شدن یک کتاب‌بین افراد مختلف است. در برخی کشورها این آمار در کنار تعداد کتابخانه‌های عمومی نسبت به جمعیت قرار می‌گیرد و در برخی دیگر از کشورها آمار سایر رسانه‌های مکتوب مانند روزنامه و مجلات از آن جدا می‌شود. مثلاً در ژاپن اگر آمار روزنامه و مجلات را محسوب کنند سرانه مطالعه ۹۲ دقیقه است اما اگر آن را حذف کنند، سرانه مطالعه ۵۲ دقیقه در روز است.

حالا با توجه به این تعریف می‌توان راهکار داد برای افزایش سرانه مطالعه مردم.

اول‌ازهمه باید فروش کتاب زیاد شود، برای افزایش فروش کتاب باید شما را ارجاع بدهم به همان پاسخی که در مورد ویژگی‌های یک کتاب خوب عرض کردم. اگر کتاب خوب تولید کنیم، فروش کتاب نیز افزایش می‌یابد؛ ضمن اینکه باید به بقیه زنجیره ارزش کتاب هم توجه کنیم، مثلاً باید سامانه‌های توزیع را اصلاح کنیم. شبکه‌های توزیع ما باید بتوانند تا دورترین نقاط کشور کتاب‌فروشی و کتابخانه‌های عمومی را ببرند تا مردم برای خرید وامانت کتاب مشکلی نداشته باشند.

خرید از طریق اینترنت و پست هم می‌تواند مکمل خوب و پرکاربردی باشد، ضمن اینکه با توجه به آمار بالای استفاده از گوشی‌های هوشمند و کامپیوترها توسط مردم، می‌توان با افزایش مطالعه کتاب الکترونیک به افزایش سرانه مطالعه کمک جدی کرد، مخصوصاً که در این شرایط اقتصادی و گران شدن قیمت کاغذ، انگیزه برای تغییر عادت مطالعه مردم به سمت کتاب‌های الکترونیک هم بیشتر شده و کتاب الکترونیک همیشه همراه افراد است، بنابراین مشکل توزیع به مناطق دوردست هم به دلیل زیرساخت مناسب فناوری اطلاعات کشور وجود نخواهد داشت.

به نظر شما چه نهادهایی مهم‌ترین عناصر تأثیرگذار و البته مسئول افزایش مطالعه مردم و فرهنگ کتاب‌خوانی هستند؟

بهتر است در پاسخ به این سؤال به‌جای معنی عرفی نهادها که شامل حاکمیت و دولت می‌شود، به معنی علمی نهادها توجه کنیم که شامل طیف گسترده‌تری از بازیگران این عرصه می‌شود.

حتماً حاکمیت و دولت در پیشبرد این امر نقش جدی دارند. حاکمیت و دولت باید بتوانند به‌عنوان سیاست‌گذار، تسهیل‌گر و ناظر در این عرصه نقش‌آفرینی کنند و به‌مرور از نقش‌آفرینی به‌عنوان مجری بکاهند.

قانون‌گذار باید تکلیف خود را با مالکیت معنوی مشخص کند، اخیراً حرکت‌های خوبی در مبارزه با قاچاق کتاب صورت گرفته اما این کافی نیست! قوانین مرتبط با مالکیت معنوی در داخل و در حوزه بین‌المللی باید شفاف شود.

پذیرفتن کنوانسیون برن به‌شرط تحفظ فرهنگی می‌تواند منجر به اتفاقات پربرکتی شود که فقط شامل حوزه کتاب نیست و به سایر صنایع خلاق ما هم مرتبط می‌شود. به‌عنوان‌مثال وقتی یک بازی رایانه‌ای غربی بیش از ۱ میلیون تومان قیمت دارد، به دلیل نپذیرفتن قوانین جهانی مالکیت معنوی در کشور ما به قیمت ۵ هزار تومان عرضه می‌شود و ضررهای جدی به حوزه صنایع خلاق ما می‌زند، طبیعی است که وقتی یک بازی با آن کیفیت به قیمت ۵ هزار تومان عرضه می‌شود، یعنی بخش خصوصی ما هیچ‌وقت نباید در این بخش سرمایه‌گذاری کند، چون توان رقابت با چنین قیمتی را ندارد! ولی اگر مثلاً بازی فوتبال باقیمت ۱ میلیون تومان عرضه شود، بخش خصوصی می‌تواند با استفاده از توان متخصصان داخلی بازی فوتبالی را طراحی کند که مثلاً ۷۰۰ هزار تومان فروش رود؛ هم بخش خصوصی سود می‌برد، هم اشتغال‌زایی می‌شود و هم‌سطح خلاقیت متخصصان بالا می‌رود. اگر این اتفاق بیفتد دیگر کشور دغدغه این را ندارد که ۸۴ درصد از بازی‌های رایانه‌ای که مردم مصرف می‌کنند بازی خارجی است.

این اتفاق در کتاب هم می‌افتد، اگر ما عضویت در کنوانسیون برن را بپذیریم و ناشران ما مجبور باشند برای ترجمه یک کتاب حق کپی‌رایت آن را بپردازند، دیگر کتب ترجمه‌ای ما باقیمت نزدیک و حتی ارزان‌تر از کتب تألیفی ما نمی‌تواند وارد بازار شود. وقتی کتاب ترجمه‌ای ۳۰۰ هزار تومان شود و کتاب تألیفی ۵۰ هزار تومان باشد، دیگر نیاز نیست نگران هجوم ترجمه به فرهنگ خودمان باشیم؛ آن‌وقت مؤلف ما و ناشران ما انگیزه پیدا می‌کند که ماه‌ها وقت خود را برای کتابی بگذارد که منفعت مالی خوبی از آن کسب می‌کند.

متأسفانه در حال حاضر به دلیل وجود این چرخه معیوب، کمبود کتب باکیفیت تألیفی احساس می‌شود.

اما این عضویت ممکن است برای مردم این نگرانی را ایجاد کند که با افزایش قیمت کتاب، دسترسی‌شان محدودتر شود!

این حرف‌ها نباید موجب نگرانی مردم شود که با پیوستن به کنوانسیون برن، گرانی کتاب بیشتر می‌شود و مردم از کتاب محروم‌تر! اگر بتوانیم این زنجیره را کامل ببینیم، باید سایر مؤلفه‌های اثرگذار در این حوزه را نیز ترمیم و اصلاح کنیم. مثلاً در جهان برای ارزان شدن کتاب، در حال حاضر کتاب الکترونیک یک گزینه جدی است که در آمریکا و انگلستان فروشی برابر با فروش کتاب کاغذی دارند و در میانگین جهانی بیش از ۳۰ درصد از بازار کتاب را شامل می‌شوند.

به‌روزرسانی کتابخانه‌های عمومی و دسترسی کم‌هزینه مردم به جدیدترین عناوین کتاب از این طریق یا حتی بازار کتاب دسته دوم و امثالهم که در کشورهای پیشروی حوزه کتاب در حال وقوع است.

نکته مهم این است که همه بازیگران این عرصه حاکمیت و دولت نیستند؛ رسانه‌ها می‌توانند با ترویج کتاب‌خوانی نقش جدی در این عرصه بازی کنند، از معرفی کتاب و کتابخانه خوب گرفته تا تشویق مردم به کتاب‌خوانی.

همچنین بخش خصوصی هم باید در این حوزه به دلیل مسئولیت اجتماعی خود سرمایه‌گذاری مناسبی انجام دهد. درست است که در ایران ممکن است چند سالی مشکل سودآوری برای آنان وجود داشته باشد، اما اگر کمی صبوری به خرج دهند، و سایر بازیگران نیز به وظیفه خود درست عمل کنند، بازار کتاب یکی از پرسودترین بازارهای رسانه‌ای دنیاست که این می‌تواند برای ایران هم اتفاق بیفتد.

صاحبان آثار نیز نقش جدی در این مسئله‌دارند. صاحبان آثار که فرهیختگان این کشور هستند باید با توجه به نیاز مردم آثار خود را تولید کنند و با سبک و سلیقه مردم همگامی نمایند تا بتوانند سطح فرهنگی کشور را پیشرفت دهند. خلاقیت در موضوع یابی، ژانر و نحوه تولید کتاب بسیار مؤثر است.

مردم نیز باید در این زمینه نقش‌آفرینی جدی داشته باشند. مهم‌ترین نقش‌آفرینی که اثرات آن در بلندمدت مشخص خواهد شد، تربیت یک نسل کتاب‌خوان است. جوانان تصمیم بگیرند که کتاب‌خوانی را به‌عنوان یک عادت در روز برای خودشان تعریف کنند. حتی با خواندن چند دقیقه کتاب در روز. این عادت آنان در نسل بعدی که فرزندانشان هستند تأثیرات بسیار قابل‌توجهی خواهد داشت. کودکان اگر ببینند که پدر و مادر خود هرروز با کتاب انس دارد، ناخودآگاه به کتاب انس خواهد گرفت.

چند ماهی است نشر جام جم برای مسابقه‌ای تحت عنوان «خودنویس» فراخوان داده، لطفاً جزئیات این فراخوان را برای ما توضیح بدهید.

مسابقه داستان‌نویسی خودنویس باهدف کشف استعدادهای داستان بلند در کشور از مرداد امسال فراخوان داده است. نشر جام جم در دوره جدید قصد دارد تا شرایط را برای مشارکت مردم در همه فعالیت‌ها از تولید کتاب تا توزیع و معرفی آن فراهم کند؛ به‌ویژه اینکه تمرکز نشر جام جم بر کتاب الکترونیک است.

همیشه در اطرافیان هرکدام از ما، کسانی هستند که کتابی نوشته‌اند یا حتی رمانی نوشته‌اند اما به دلایل مختلف نتوانسته‌اند این کتاب را منتشر کنند، بعضی سرخورده شده‌اند و بی‌انگیزه! این مسابقه به‌گونه‌ای طراحی‌شده است که بتواند توجه همه این افراد از سراسر کشور را با اعلام یک فراخوان جلب کند. این آثار فقط بر اساس شایسته‌سالاری توسط داوران، داوری شده و ۲۰ استعداد برتر کشور وارد کارگاه نویسندگی رایگان با حضور اساتید درجه‌یک کشور خواهند شد تا هم با اصول حرفه‌ای داستان‌نویسی بیشتر آشنا شوند و هم اثر ارسالی آنان تقویت شود.

پس‌ازآن ۲۰ اثر که به کمک سایر نفرات و مربیان تقویت‌شده است، در فروشگاه کتاب الکترونیک «طاقچه» در دسترس مردم قرار خواهد گرفت. مردم می‌توانند به این آثار رای دهند؛ ضمن اینکه سعی می‌کنیم از طریق روزنامه جام جم، رادیو و تلویزیون بخش‌هایی از این آثار را برای جلب مشارکت بیشتر مردم در رأی دهی ارائه بدهیم.

۳ اثر برتر ازنظر مردمی جوایز ۵، ۳ و ۲ میلیون تومانی خواهند برد، به‌اضافه سهم ۱۰ درصد از فروش کتاب؛ همچنین نفر برتر منتخب هیات داوران جایزه ۱۰ میلیون تومانی برنده می‌شود به‌اضافه سهم ۱۲ درصدی از فروش کتاب.

شانزده نفر دیگر که جزو این ۲۰ نفر هستند نیز سهم ۱۰ درصد از فروش کتاب الکترونیک را دریافت خواهند کرد.

از میان سایر شرکت‌کنندگان هم اگر افرادی صاحب استعداد شناخته شوند که در این ۲۰ نفر به دلیل محدودیت نتوانیم در خدمتشان باشیم، پس از مسابقه در کارگاه‌های نویسندگی ما ثبت‌نام خواهند شد و سعی می‌کنیم شرایط را برای پرورش آنان نیز فراهم کنیم.

همچنین سعی می‌کنیم برای این ۲۰ نفر اگر در شهری غیر از محل سکونتشان کارگاه برگزار شد، بتوانیم امکانات لازم را در اختیارشان قرار دهیم.

در همکاری با برنامه موفق «کتاب‌باز» که از شبکه نسیم پخش می‌شود، بین ۲۰ نفر برتر پس از اتمام کارگاه نویسندگی و در دوره‌ای که مردم می‌توانند به آثار رأی بدهند، مسابقه‌ای برگزار خواهد شد تا بتوانیم هم مردم را با شرایط نویسندگی داستان آشنا کنیم و هم اعتمادبه‌نفس نوشتن را افزایش دهیم.

در مورد اسامی داوران و اساتید کارگاه داستان نویسی هم توضیح دهید.

داوران این مسابقه آقایان مجید قیصری، حسن محمودی، میر شمس‌الدین فلاح هاشمی و سرکار خانم وجیهه سامانی هستند که همه بزرگواران از بهترین‌های داستانی کشور هستند. جناب آقای فلاح هاشمی همچنین زحمت دبیری علمی این مسابقه را هم به عهده‌دارند.

اساتید کارگاه نویسندگی نیز طی هفته‌های آینده اعلام خواهد شد.

مهلت ارسال آثار تا ۱۶ آذر ۱۳۹۷ تمدیدشده، تا شب یلدا ۲۰ نفر برتر معرفی‌شده و کارگاه‌های نویسندگی به مدت ۶ هفته و ۱۲ جلسه برگزار خواهند شد. در این کارگاه‌ها پس از تدریس کلیات اصول داستان‌نویسی، افراد به کمک‌مربیان به تقویت اثر خود می‌پردازند. در دهه فجر این آثار در طاقچه رونمایی خواهند شد و نظرات مردمی دریافت می‌شوند. هم‌زمان در این روزها برای ۲۰ نفر برتر مسابقه دیگری هم در برنامه کتاب‌باز تدارک دیده‌شده است.

مراسم اختتامیه این فراخوان هم ان‌شاءالله هم‌زمان با میلاد باسعادت حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله علیها) در ۷ اسفند برگزار خواهد شد و به‌جز نفرات برتر، به یک نفر از میان مردم که در آرای مردم مشارکت داشته‌اند هم ۱۰ میلیون تومان به‌قیدقرعه اهدا می‌شود.