چگونه مشکلات کشور را با استفاده از نخبگان حل کنیم؟

موضوع حل مشکلات کشور با استفاده از دیدگاه‌های نخبگان مساله‌ای است که هرچند بارها مورد تاکید رهبر انقلاب قرار گرفته اما مشخصا هنوز به معنای واقعی خود عملی نشده است؛ به منظور بررسی دلایل عملی نشدن این مساله به سراغ محمد مهدی طهرانچی سرپرست دانشگاه آزاد به عنوان یکی از مسئولانی که باید عملی شدن این خواسته رهبری را دنبال کند رفته‌ایم، در ادامه متن گفت‌وگوی خبرنگار جام‌جم‌آنلاین با سرپرست دانشگاه آزاد به منظور بررسی راه‌های حل مشکلات کشور با استفاده از نیروی نخبه دانشگاهی ارائه می‌شود.

وضعیت جریان نخبگی کشور را چگونه می‌بینید؟

انصافا در این 40 سال بعد از انقلاب در مورد نخبگان اتفاقات بی‌نظیری در کشور اتفاق افتاده است؛ نخبگان را می‌توان با دو نگاه تقسیم‌بندی کرد یکی اینکه نخبگان را به معنای کسانی بدانیم که استعدادهای برتر کشور هستند، کشف استعداد شده‌اند و فردا در نظام حکومتی نقش‌آفرینی می‌کنند، وجه دوم این است که سازمان‌های نخبگی کشور در کنار سازمان‌های حاکمیتی نقش‌آفرینی کنند؛ در شرایط فعلی آن چیزی که بیشتر در آن موفق بوده‌ایم حالت اولی مساله است یعنی اگر نگاه کنید بافت بدنه کشور در سه قوه کسانی هستند که ماحصل نیروهای انسانی تربیت شده دانشگاه و حوزه هستند و به شکل عام از سطح دانش خوبی برخوردار هستند.

حال اگر بخواهیم معنای نخبگان را از حالت عام به ده درصد اول جامعه تعمیم دهیم مقداری این معنا متفاوت می‌شود ولی در حالت عام جمهوری اسلامی از این منظر موفقیت نسبی داشته و نظام حکومتی به جای اینکه مبتنی بر نظام مستشاری باشد مبتنی بر نظام پرورش یافتگان ملی خودش است؛ هرچند طی این 40 ساله جمهوری اسلامی در برابر نظام مستشاری قبلی حرکت کرده و موفقیت‌هایی را هم پیدا کرده است با این حال اتفاقی که تا به حال افتاده قسمت لازم بوده است ولی قسمت کافی را طی نکرده‌ایم.

برای اینکه بتوانیم قسمت کافی را طی کنیم باید از طرف نظام حکمرانی جاذبه‌های برای جذب ایده و نظر ایجاد شود و در این میان اگر کسانی که از این جمع در راس حکومت قرار می‌گیرند خودشان را مستغنی از نظر نخبگان بدانند مشکل شروع می‌شود؛ ما در اینجا باید بخش تدبیری داشته باشیم که پاسخ دهد چگونه نظام حکومتی می‌تواند از نظرات نخبگان در حکمرانی خود استفاده کند؟ در زمان ایجاد مرکز پژوهش‌های مجلس، مرکز تحقیقات راهبردی ریاست جمهوری، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصحلت نظام و مراکزی از این دست این مساله مدنظر بود که برخی از آنها کم و بیش موفقیت‌هایی در این خصوص داشتند و شاید موفق‌ترین مدل آن مرکز پژوهش‌های مجلس باشد که توانسته یک رابطه منطقی با بدنه نخبگانی برای بدنه مجلس فراهم کند.

دلیل عدم موفقیت دیگر مراکز پژوهشی چه بوده است؟

دلیل آن این است که بقیه مراکز نتوانسته‌اند گستردگی خود را آنچنانی که باید فراهم کنند؛ مرکز پژوهش‌های مجلس با بخش قانون‌گذاری کشور و نمایندگان در ارتباط بوده است ولی مرکز تحقیقات ریاست جمهوری با کل دولت در ارتباط نبود و برای همین لازم بود که در بدنه دولت و هر وزارتخانه‌ای برای خودش یک چنین مرکز تحقیقاتی ایجاد شود تا جریان نظر به صورت سیستماتیک و گزارشی در این بدنه حرکت کند، یعنی ما نیازمند مدل‌هایی مانند مرکز پژوهش‌های مجلس بودیم تا جریان اتصال بین بدنه نخبگی و بدنه تصمیم‌گیر کشور در قوه قضائیه و دولت را توسعه دهد؛ برای اینکه جذب نظر انجام شود بایستی کانون‌ها و هیات‌های اندیشه‌ورز خلق شود.

نکته بعدی این است که باید نظرات دیده شود، اگر نظرات نخبگان فقط زینت المجالس باشد فایده‌ای ندارد و آن نخبه دیگر رقبتی برای همکاری نخواهد داشت؛ برای گرفتن نظر نخبگان اساسا بیش از اینکه فکر کنید باید سیستم مالی حاکم باشد و پرداخت‌ها موثر است، نخبه باید ببینید نظرش در تصمیم موثر واقع شده، آنگاه خیلی جدی پای کار خواهد آمد و بیشتر انتظارات نخبگان، انتظار معنوی و موثر واقع شدن است؛ در اینجا مساله مهم وجود کانون‌ها و هیات‌های اندیشه‌ورز است که جریان فردی را هدایت کند.

طرف دیگر قضیه بحث سازمان‌های نخبگی است که ما از این منظر هم اساسا با چالش روبرو هستیم و موفق نبوده‌ایم، ما باید دانشگاه را به عنوان سازمان نخبگی بدانیم که این کانون‌ها و هیات‌های اندیشه‌ورز را در دورن خود دارد و این هیات‌های اندیشه‌ورز یک نظام حل مساله را ایجاد می‌کنند؛ خروجی دانشگاه‌ به عنوان تز، پایان‌نامه، رساله‌، مقاله و کتاب به درد دولتمردان یا قانون‌گذاران نمی‌خورد آنها نیاز به یک مرحله پردازش بعدی دارد.

متاسفانه هر زمان که دولت خواسته مستقیما از محصول دانشگاه استفاده کند موفق نبوده است دلیل آن هم این است که محصول دانشگاه برای استفاده آماده نیست مثال بسیار ساده آن این است که شما بروید سرزمینی که گندم کاشته‌اند و بگوئید من می‌خواهم نان بخورم، طبیعتا این گندم الان به درد سرسفره شما نمی‌خورد بلکه باید چند مرحله روی آن کار کنیم تا به درد این کار بخورد، برای اینکه محصول نظام‌های تحقیق دانشگاه‌ها قابل استفاده باشد باید مراحل تکمیلی آن را طی کنیم؛ وقتی یک دولتمرد با مجموعه آراء نخبگی روبرو می‌شود می‌گوید من نمی‌توانم تصمیم بگیرم چون طبیعت محیط‌های نخبگی اندیشه‌های مختلف است و این خود دانشگاه است که باید به شکلی سازمانی خودش را بیاراید؛ این چالش‌ها و برخوردهای گفتمانی باید در درون دانشگاه مطرح شود و بعد به نظریه برسد، نظریه به گزاره ختم شود و گزاره را در اختیار دولت، مجلس و قوه‌قضائیه قرار دهیم، نظریه به درد دولتی‌ها نمی‌خورد آنها گزاره را می‌خواهند، حال طی مسیر مساله تا گزاره باید توسط دانشگاه‌ها انجام شود.

پس ما دو حالت ایجابی داریم، یکی ایجاد کانون‌هایی مانند مرکز پژوهش‌های مجلس در دولت و دیگر ارکان حکومت که آرای نخبگان را جذب می‌کند و دیگری دانشگاه‌ها هستند که به عنوان سازمان نخبگی خودشان باید سازوکارهای تبدیل نظریه به گزاره را فراهم کنند.

آیا شما به عنوان سرپرست دانشگاه آزاد برای ایجاد چنین تعاملی اقدام کرده‌اید؟

من بیش از یک دهه است که در حال فکر کردن این خصوص هستم؛ به یادم دارد روزی در سال 85 به عنوان معاون پژوهشی دانشگاه شهید بهشتی با آقای دکتر توکلی که آن موقع رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس بود جلسه‌ گذاشتم و به او گفتم اکنون شما رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی هستید و بنده هم معاون پژوهشی همان دانشگاه هستم، من می‌خواهم دانشگاه را تبدیل به سازمان پاسخگو برای رساندن نظریه به مرکز پژوهش‌ها کنم، آنجا آقای توکلی گفت کارهای دانشگاه طولانی است، تا تزهای دانشگاه به ثمر برسد مسائل روزانه‌ای که داریم روی زمین می‌ماند؛ به هر حال آنجا نتوانستیم به یک مساله کاربردی برسیم ولی من این موضوع را رها نکردم و طی یک دهه گذشته برروی آن کار کردم تا الان به این نتیجه رسیده‌ایم که باید دانشگاه را به یک سازمان پژوهشی و اندیشه‌ورز تبدیل کنیم.

ما الان سازمان آموزشی هستیم و در این میان تبدیل شدن به یک سازمان مشاور روند متفاوتی از سازمان آموزشی باید طی شود، شما در سازمان آموزشی بحث‌های کلی را مطرح و به مردم منتقل می‌کنید تا مردم یادبگیرند و در یک فرآیند عمل کنند حال اگر بخواهیم دانشگاه را تبدیل به یک سازمان مشاور کنید باید خیلی از چیزها عوض شود، ما این فرآیند را طی کرده‌ایم و الان به نظامی در دانشگاه آزاد رسیده‌ایم که ان‌شاءالله در این هفته رونمایی خواهیم شد، این نظام فرآیند تز و کارپژوهشی دانشگاه تا گزاره را در مراحلی طی خواهد کرد؛ در این نظام فرآیند در دانشگاه کارپژوهشی نظامند انجام می‌دهید، در مورد این کار پژوهشی نظامند کنفرانس برگزار می‌کنید، یک شبکه دانش ایجاد می‌شود و این شبکه دانش نظرات خودش را صیغل می‌دهد و در اینجا آن کار پژوهشی تبدیل به یک گزاره می‌شود؛ آن تزی که در دانشگاه انجام شده مانند آردی است که از کارخانه بیرون آمده ولی نمی‌توان آن را خورد و اگر آن را بخورید دل‌ درد می‌گیرید، حال این دانشگاه است که آرد را آمده می‌کند و در تنور از آن نانش می‌سازد.

ما در شورای راهبردی دانشگاه در حال طراحی یک شبکه نظام حل مساله هستیم تا ان‌شاءالله بتوانیم در سال‌های آینده شاهد ساختن این مسیر سیستماتیک از منظر دانشگاه باشیم. ما در دانشگاه آزاد در حال حرکت برای ایجاد سیستمی هستیم که بعد از دو سال بتوانیم بگوئیم دارای محصولی هستیم که به شکل سیستماتیک خلق شده و این محصول سیستماتیک می‌تواند گزاره‌های حل مساله باشد.

شما شبکه محققین را در یک مساله خاص که برگرفته از یک چالش اجتماعی ملی است خلق کردید، افراد با نشست‌های علمی شروع به کار کرده‌اند و با بررسی ابعاد مساله می‌توانند آرام آرام برای پاسخ به مشکلات به درد دولتمردان بخورند، ولی مهمترین نکته من این است که اگر ما در سازمان دانشگاه این مساله را یک وظیفه بدانیم و برای آن رسوم و روابطی که باید قائل شویم بعد از مدتی می‌توانیم بگوئیم که دانشگاه تبدیل به دانشگاه حل مساله ملی شده است، چیزی که دانشگاه ما الان نیست.

افراد دانشگاه ما الان همانطوری که حضرت آقا فرمودند می‌توانند حل مساله کنند و دانشگاه در تولید آدم‌های باورمندی که کار می‌کنند و کشور را از حالت مستشاری به یک حالت استقلال مبتنی بر توان ملی می‌رسانند خوب بوده است ولی بحث ما این است که این شرط لازم است ولی کافی نیست.

شاید بتوانیم مثال نقض این برنامه‌ریزی شما را پیشرفت‌های کشور در حوزه صنایع نظامی بدانیم؛ صنایع نظامی ما با وجود همه تحریم‌ها و محدودیت‌ها توانسته بدون این چنین سیستمی از دانشمندان استفاده کند.

اتفاقا آنها سال‌هاست این سیستم را اجرا کرده‌اند، من به این مساله که چرا ما در صنایع نظامی موفق بوده‌ایم آشنا هستم؛ در مساله صنایع دفاعی آن چیزی که باید در دانشگاه انجام می‌شد در داخل مجموعه‌های نظامی انجام شده است، یعنی آنها تبدیل تز به محصول و آن پساپردازشی که باید در مورد پایان‌نامه‌ها انجام می‌شد را خودشان طراحی کردند؛ خودشان یک موسسه تحقیقاتی طراحی کردند و این موسسه تحقیقاتی صنایع دفاعی مدیریت این کار را داشت؛ نه تنها آنها خودشان برنامه جامع داشتند بلکه موضوع مهمتر این بود که نگاهشان فقط به داخل بود، چون چاره‌ای هم نداشتند، تماما به این طرف تکیه کردند و خودشان هم می‌دانستند چه می‌خواهند.

صنایع دفاعی در دو بخش موفق عمل کرده است، یک بخش آن نیروهای بودند که در دانشگاه‌ها تربیت شدند و توانستند در این صنایع هم موفق باشند، بخش دوم استفاده از سازمان دانشگاه توسط صنایع دفاعی بود یعنی آنها دانشگاه را مدیریت کردند و خود دانشگاه خودش را مدیریت نمی‌کرد.

این سازمانی که شما قرار است ایجاد کنید چه ساختاری دارد؟

این سازمان مسیر شدن است، ما ده سال برای این طراحی کار کرده‌ایم و در اولین گام آن امسال نظام موضوعات خلق شده و آن را براساس چالش‌های ملی استوارش کرده‌ایم که ان‌شاءالله دانشجویان وارد آن می‌شوند، یک مسیری را طی می‌کنند در سال‌های آینده به یک محصول می‌رسیم البته منظور از نظام یک ساختار نیست این نظام طراحی یک مجموعه فرآیندهاست.

وقتی این فرآیند پاسخ دهد سه قوه چه مقدار آمادگی دارند تا از پاسخ‌‌های شما برای سوالتشان استفاده کنند؟

همه می‌خواهند بهتر مدیریت کنند و فرق نمی‌کند طرف چه نگاهی داشته باشد اگر در مسائل تخصصی راه‌ حل‌های تخصصی ارائه کنیم همه استقبال می‌کنند اینکه مسئولین از دانشگاه فاصله می‌گیرند دلیلش این است که در سیستم فعلی دانشگاه آنها را به داخل کتابخانه می‌برود و می‌گوید برو لای کتاب‌ها خودت راه حل را پیدا کند او می‌گوید اگر بخواهم بروم لای کتاب‌ها که دیگر به تو نیاز ندارم، حال من فکر می‌کنم اگر ما دانشگاه را تبدیل به دانشگاه حل مساله کنیم آنها هم استقبال می‌کنند البته این فرآیند با کمک خود آنها ساخته می‌شود و اینگونه نیست که شما بگوئید برو دو سال دیگر بیا بلکه از همین امروز ما در شورای راهبردی احصای چالش‌ها و نظام موضوعات خود دولت را به کار گرفته‌ایم و آنها را با خودم همراه می‌کنم، یعنی داریم در نشست‌های میان دولت و دانشگاه شبکه‌ای از متقاضیان و تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان خلق می‌کنیم که این شبکه خودش منتظر محصول است.

ما در هفته جاری از شبکه‌ای رونمایی می‌کنیم که نظام مسائل آن در ده مورد آماده شده و ان‌شاءالله تا پایان امسال به 40 مساله خواهد رسید.