فناوری را تولید می‌کنیم اما از خارج واردش می‌کنند!

در آستانه سی‌وهشتمین سالگرد تشکیل این نهاد که در 4 دهه گذشته نقش مهمی در تولید علم و تأمین نیازهای فناورانه کشور بویژه در حوزه پزشکی، صنعت و کشاورزی داشته است با دکتر حمیدرضا طیبی، رئیس جهاد دانشگاهی در خصوص احوال امروز پژوهش و فناوری در کشور گفت‌وگو کرده‌ایم. وی دارای مدرک کارشناسی برق (قدرت) از دانشگاه علم و صنعت ایران، کارشناسی ارشد کنترل و ابزار دقیق از دانشگاه دهلی (هندوستان) و فارغ‌التحصیل دکتری برق از دانشگاه برادفورد انگلستان است. دکتر طیبی پیش از این در سال‌های 1385 تا 1389 و همچنین از سال 1393 تاکنون ریاست جهاددانشگاهی را به‌عهده دارد. او از فضای حاکم بر سیاستگذاری‌ها و مدیریت کلان پژوهش، روحیه نگاه به غرب بسیاری از مدیران و بی‌توجهی به محصولات فناورانه‌ای که در کشور تولید می‌شود بشدت گله‌مند است و برای برون‌رفت از این فضا، ایده‌هایی مطرح می‌کند.

آقای دکتر! در آستانه سی‌وهشتمین سالروز تاسیس جهاد دانشگاهی قرار داریم. ضمن تبریک به شما و همکارانتان، برای خوانندگان جام‌جم بگویید ماموریت جهاد دانشگاهی از ابتدای تاسیس چه بود و تا امروز چقدر آن چشم‌انداز را تحقق‌یافته می‌بینید؟

ابتدای تشکیل جهاد، در اساسنامه سه محور اصلی برای فعالیت‌های جهاد دانشگاهی در نظر گرفته شد که شامل فعالیت‌های فرهنگی، علمی و فناورانه و همچنین آموزش‌های مهارتی به‌منظور ایجاد خودباوری در جهت تقویت خوداتکایی در کشور بود. امروز پس از گذشت چهار دهه از آغاز فعالیت‌های جهاد دانشگاهی شاهد فعالیت‌های بسیار گسترده در تمامی این زمینه‌ها بویژه در حوزه پژوهش و فناوری که اصلی‌ترین ماموریت جهاد دانشگاهی است، هستیم.

اگر به‌طور خلاصه بخواهم به برخی از مهم‌ترین فعالیت‌های جهاد در چهار دهه اخیر در حوزه فرهنگ اشاره کنم، ترویج فرهنگ اسلامی و آموزه‌های قرآنی از طریق ایجاد سازمان و پژوهشکده و خبرگزاری و مرکز رشد از مهم‌ترین موارد بوده است. همین‌طور تاسیس خبرگزاری‌ایسنا، مرکز امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی و سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی و نیز برگزاری جشنواره پایان‌نامه‌های دانشجویی سال. در حوزه پژوهش و فناوری، انجام تحقیقات متنوع در زمینه سلول‌های بنیادی، درمان نازایی و... همگام با کشورهای پیشرفته جهان جزو کارهای مهم جهاد بوده است. همین‌طور دستیابی به فناوری‌های گوناگون حوزه فنی و مهندسی مانند تولید انواع فرستنده‌ها، تجهیزات کنترل آلودگی غبار، تجهیزات مورد نیاز در صنعت نفت و انجام طیف وسیعی از فعالیت‌های مربوط به آموزش در جهت کارآفرینی و اشتغال از کارهای ماندگار جهاد است.

در حوزه آموزش، جهاد دانشگاهی دو دانشگاه علم و فرهنگ و همین‌طور علم و هنر را تأسیس کرده است. تاسیس دانشکده علوم پایه فناوری‌های نوین پزشکی در کنار راه‌اندازی 43‌مرکز علمی کاربردی و نزدیک به 130 مرکز آموزش کوتاه‌مدت، همچنین تاسیس پارک علوم و فناوری‌های نرم و صنایع ملی و همچنین تولید منابع آموزشی هشت جلدی زبان انگلیسی از مهم‌ترین اقدامات آموزشی جهاد دانشگاهی بوده‌است.

در مجموع می‌توانم بگویم خوشبختانه جهاد دانشگاهی الگوی موفقی در زمینه رویش نوآوری در علم و فناوری در کشور ماست.

با توجه به دستاوردهای متنوع جهاد بخصوص در حوزه پژوهش و فناوری که به بخشی از آنها اشاره کردید، چه مشکلی عمده‌ای باعث می‌شود اثر ملموس این دستاوردها در بطن زندگی مردم کمتر دیده شود و ما به‌رغم توانمندی‌های متخصصان داخلی، در حوزه تولید علم و فناوری در جهان به جایگاه شایسته کشورمان هنوز نرسیده باشیم؟

به اعتقاد بنده، مشکل اصلی استفاده نکردن از دانش و فناوری‌هایی است که در این سیستم تولید می‌شود و به مرحله تجاری‌سازی می‌رسد. در حقیقت انتظار می‌رود وقتی محصولی به این مرحله می‌رسد برای رفع نیازهای کشور استفاده شود و حتی سازوکارهای مناسب برای ورود آن به بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی نیز فراهم شود. مشکلی که به صورت جدی با آن در کشور روبه‌رو هستیم این است که فناوری با زحمت به مرحله تولید می‌رسد، اما با وجود نیاز کشور به آن محصول، به دلایل مختلفی خریداری نمی‌شود و باز هم برای آن واردات انجام می‌شود. نظر من پس از حدود 36 سال فعالیت در جهاد دانشگاهی این است که هنوز پس از گذشت چهار دهه از انقلاب اسلامی، اراده ملی برای پیشرفت کشور شکل نگرفته است. این اراده قبل از همه باید میان سیاسیون شکل بگیرد. زیرا اصلی‌ترین نکته برای پیشرفت یک کشور ثبات سیاسی است. بنابراین سیاسیون باید ابتدا بر سر مصالح ملی کشور در جهت پیشرفته شدن کشور به توافق برسند. پس از آن براساس مصالح ملی در نظر گرفته شده، برنامه‌ریزی بلندمدت انجام دهند. زیرا پیشرفت، حاصل برنامه‌ریزی جامع بلندمدت و هماهنگ عمل کردن نهادهای مرتبط است.

آیا سند راهبردی 1404 نمی‌تواند همان برنامه بلندمدت برای دستیابی به اهداف کشور باشد؟

درست است که سند چشم‌انداز 1404 در قالب چهار برنامه پنج ساله بوده، ولی این سند براساس تعامل کشور با دنیا نوشته شده است. پس باید برای تحقق آن با دنیا تعامل داشته باشیم و نحوه این تعامل مشخص شود. از طرف دیگر برنامه بلندمدت باید حتما دانش‌بنیان باشد، نه منبع‌بنیان و طی گردش‌های سیاسی مثل تغییر دولت و تغییر مجلس نیز با ثبات باقی بماند.

متاسفانه این همگامی هنوز در کشور محقق نشده است. شدت اختلافات سیاسی در کشور ما به نحوی است که هنوز درخصوص مصالح ملی کشور نتوانسته‌ایم به توافق برسیم.

یعنی علت مشکلات ما در حوزه پژوهش و تولید علم را صرفا سیاسی می‌دانید؟

مشکل پیشرفت نکردن ما فقط مسائل سیاسی نیست. معضل مهم دیگر نداشتن ثبات اقتصادی است. ثبات اقتصادی به معنای تغییرنکردن قوانین حاکم بر اقتصاد در زمان تغییر دولت‌ها، ثبات نرخ ارز در کشور و ثبات ارزش ریال و قیمت مناسب آنهاست. سرمایه‌گذاران زمانی حاضر به سرمایه‌گذاری می‌شوند که فضای اقتصادی و سیاسی کشور با ثبات و امن باشد و منابع مالی کافی در اختیار سرمایه‌گذار باشد. همچنین قوانین مرتبط با سرمایه‌گذاری و کارآفرینی ثابت و آسان باشند؛ یعنی در کوتاه‌ترین زمان ممکن بتوان مجوزهای لازم برای فعالیت‌های اقتصادی و تجاری را اخذ کرد.

در بخشی از پاسخ به سوال دوم، به مساله واردات در خصوص فناوری‌هایی اشاره کردید که در کشور تولید می‌شود. آیا اصولا به بحث واردات و ایجاد فضای رقابتی اشکالی وارد می‌دانید؟

ببینید، در خصوص مواردی که خودمان صاحب فناوری نیستیم می‌توانیم آن را از خارج وارد کشور کنیم، اما باید این ورود فناوری همزمان با کنترل و مدیریت حساب شده بازار باشد تا با دادن بخش کوچکی از بازار به خارجی‌ها از آنها امتیاز انتقال فناوری را بگیریم. شبیه سیاستی که کشور چین برای پیشرفت فناوری خود در پیش گرفت. هرچند هیچ وقت انتقال دانش یک فناوری صورت نمی‌گیرد و تنها نقشه ساخت یک محصول را در اختیار کشور دیگر قرار می‌دهند، اما باید تیمی طراحی کنیم که توانایی کسب این دانش و پیاده‌سازی آن را داشته باشد تا بتوانیم به بهترین شکل از موقعیت ایجاد شده در جهت اعتلای کشور بهره ببریم. در حال حاضر متاسفانه این روحیه در کشور ما وجود ندارد و بازارهای ما به صورت رایگان در اختیار محصولات است. البته مشکل دیگری که کشور با آن روبه‌رو شده، ناهماهنگی در سیاست داخلی و خارجی کشور است. در حالی که سیاست خارجی مستقیم در تعامل با سیاست داخلی است. لازمه توسعه کشور و صادرات ارتباط مناسب با سایر کشورهاست. نقصان بعدی، استفاده نکردن از افرادی است که عمیقا به اجرای سیاست‌های اقتصاد دانش‌بنیان و توانمندی‌های کشور در تولید علم و فناوری در زمینه‌های مختلف اعتقاد داشته باشند. متاسفانه هنوز در کشور شاهد مدیریت‌های مبتنی بر اقتصاد منبع‌بنیان و متکی به فروش نفت و واردات کالا و فناوری‌های مختلف از کشورهای دیگر هستیم. ساز و کاری هم برای تربیت مدیران لایق در پست‌های حساس کشور ما وجود ندارد.

چاره را در چه می بینید؟

ما دست‌کم به دو حزب فعال در کشور نیاز داریم که فرصت کافی برای رشد و تربیت مدیران، کسب تجربه و ایجاد فضای شایسته سالاری را فراهم کند. اهداف اصلی احزاب باید هم‌راستا با برنامه‌های کلان کشور باشد. در نتیجه باید برنامه‌های احزاب در 90درصد موارد (مانند اقتصاد) مشابه باشد و 10درصد اختلاف آنها صرفا در برخی موارد جزئی اداره کشور (مانند آموزش، بیمه، رفاه و...) باشد. این در حالی است که جناح‌ها در کشور ما چنین فضایی ندارند و به همین دلیل پس از کنار رفتن هر دولت و روی کار آمدن دولت جدید، شاهد تغییرات بنیادی و کنار گذاشته شدن تمام اهداف پیشین هستیم.

مشکل دیگر نیز فساد گسترده‌ای است که در کشور در حال ساختاری شدن است و در عمل برخورد مناسبی با آن صورت نمی‌گیرد. برای صادرات مواد خام از کشور و واردات محصولات خارجی به دلایلی برای عده خاصی رانت تخصیص داده شده که هر دوی آنها تیشه به ریشه‌های اقتصاد کشور خواهند زد. رانت باید در اختیار تولیدکننده داخلی باشد تا تولید و صادرات محصولات رونق پیدا کند، نه این‌که تمرکز روی صادرات مواد خامی باشد که سرمایه ملی است.

با توجه به ماموریت جهاد دانشگاهی در کاربردی کردن ایده‌ها، آیا اقدامی برای پرورش مدیران با کفایت در مجموعه تحت امر شما صورت گرفته است؟

موضوع بسیار پیچیده‌ای است. البته سال گذشته قراردادی بین جهاد و مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام برای تربیت مدیران استراتژیک جهادی شکل گرفت. ولی تربیت مدیر در چنین سازوکاری به این مفهوم نیست که لزوما از آنها برای جایگاه‌های درست استفاده خواهد شد. تا اراده‌ای برای استفاده از افراد شایسته در جایگاه‌های حساس در کشور ایجاد نشود و حزب‌ها بدرستی شکل نگیرند و کار نکنند، افراد توانمند کشور نیز در جایگاه خود قرار نخواهند گرفت.

اردیبهشت امسال، آمریکا از برجام خارج شد و به نظر می‌رسد نه‌تنها تحریم‌های ناجوانمردانه قبلی که تحریم‌های تازه‌تری نیز علیه کشورمان اعمال خواهد شد. نقشه راه جهاد دانشگاهی برای عبور از این شرایط دشوار و تقویت اراده و ایجاد روح همبستگی در بافتار پژوهش کشور چیست؟

با توجه به مشکلاتی که به آنها اشاره شد و وابستگی ایران به بسیاری از فناوری‌های روز دنیا از یک سو و همچنین تمرکز بر ماهیت نه شرقی و نه‌غربی انقلاب، یکی از اولیه‌ترین روش‌های مقابله با کشور ما استفاده از حربه تحریم است. در چنین شرایطی ما باید به دنبال این باشیم که صاحب دانش و فناوری شویم تا آسیب دشمنان را به کمترین میزان برسانیم.

باید به افراد کاردان و سالم سپرده شود. در حال حاضر بسیاری از مشکلات کشور بر اثر سوءاستفاده برخی مسئولان یا گاهی بستگان مسئولان است. ادبیاتی که با عنوان ژن خوب در کشور رایج شده، واقعیت است. این رانت‌خواری‌ها تنها زمانی اصلاح می‌شود که کار به افراد کاربلد و سالم سپرده شود که توانمندی‌های خود را با انجام کارهای موفق علمی در عرصه عمل به دست آورده باشند.

در مصاحبه‌ای که 14 مرداد 95 با شفقنا کرده بودید، به لزوم تداوم یکپارچگی ریاست جهاد‌دانشگاهی حداقل برای دو دوره (شش سال) و حداکثر برای سه دوره (9 سال) به منظور عملی‌شدن برنامه‌ها اشاره کرده بودید. خوشبختانه شما در حال حاضر در پنجمین سال مدیریت متوالی بر جهاد دانشگاهی قرار دارید. در این مدت که به نظر می‌رسد از دید شما مدیریت یکپارچه‌ای بر جهاد داشته‌اید، مهم‌ترین دستاورد مطلوبی که در کارنامه جهاد قرار گرفته چه بوده که اگر جز این می‌بود، جهاد اکنون به آن دستاورد نرسیده بود؟

این بحث که حداقل شش سال زمان برای تلاش و به نتیجه رسیدن برنامه‌ها نیاز است کاملا درست است. اما در شرایط کنونی کشور با توجه به مشکلات مدیریتی که وجود دارد، سه تا ده سال زمان برای اثبات توانمندی لازم خواهد بود. انجام طرح‌ها نیز حداقل دو تا سه برابر زمان پیش‌بینی شده را نیاز خواهد داشت، تامین منابع مالی آن نیز دو تا سه برابر حالت عادی زمان خواهد برد. پس از این مراحل نیز، مشکل اصلی کاربرد آن در کشور و رواجش خواهد بود. به همین دلیل در شرایط کنونی عملی شدن برنامه‌ها طی دوره شش ساله عملا غیر ممکن است و به همین دلیل بشدت به تغییر رویه‌ای در سطح کلان کشور برای حل مشکلات فعلی نیاز است.

اصلی‌ترین مشکلی که درحال حاضر در حوزه فعالیت‌های جهاد دانشگاهی می‌بینید، چیست؟

یکی از گله‌مندی‌های جهاد این است که در کشور فعالیت‌ها، ماموریت محور و تخصصی نیست. در‌هر برهه‌ای از زمان توجه کل مجموعه‌ها معطوف به یک موضوع مانند سلول‌های بنیادی، صنعت نفت و... می‌شود و موازی‌کاری‌های بسیار و بدون هماهنگی انجام می‌شود. نتیجه تحقیقات از هم گسیخته تنها هدر دادن منابع مالی و انتشار مقالات بی‌حاصل است که ملاک ارزش‌گذاری‌های نادرست و خودنمایی می‌شود. زیرا تفکر منبع‌بنیانی که در حال حاضر در کشور حاکم است احساس می‌کند فناوری صرفا باید از خارج کشور وارد شود و تحقیقات و پژوهش نیز جنبه نمایشی دارد؛ در حالی که فناوری و پژوهش باید در خدمت رفع مشکلات کشور باشد. با توجه به این که منابع کشور نیز محدود است، حتما باید پژوهش‌ها به صورت ماموریت‌محور انجام شود تا از اتلاف بی‌دلیل سرمایه در شرایط کنونی جلوگیری شود.

شرایط لازم برای بهبود پژوهش از نگاه رئیس جهاد دانشگاهی

از دکتر طیبی پرسیدم چه شرایطی اگر برای ارتقای وضع پژوهش در کشور ایجاد بشود، مطلوب شما در جهاد خواهد بود؟ وی در پاسخ تصریح کرد: در حال حاضر باید چند ماموریت مشخص به جهاد دانشگاهی یا هر سازمان مشابه دیگر داده شود. در کنار آن نیز اجازه استفاده از منابع و امکانات سایر مراکز مرتبط در جهت حل آن مشکل به آن مرکز داده شود تا در کوتاه‌ترین زمان ممکن با استفاده از سرمایه، امکانات و ظرفیت‌های موجود در کشور بتوان پاسخگوی نیازها و حل مشکلات پیش رو بود. برای مثال جهاد دانشگاهی اعلام کرد برای حل مشکل آب حاضر است ماموریت‌های فناورانه برای تولید آب شیرین‌کن‌ها را بپذیرد. ولی هیچ ماموریتی از طرف دولت به ما محول نشد و اکنون خود جهاد برای برنامه‌هایش به دنبال تامین منابع مالی است. در حقیقت نظام ملی نوآوری که سیاستگذاری عالی تولید علم، تبدیل علم به فناوری، فناوری به نوآوری و محصول و تبدیل آن به ثروت است دارای مشکل ساختاری جدی است. سیاستگذاری‌ها عملی نمی‌شوند، ارکان با هم فعالیت موازی می‌کنند یا ساختار فرا وزارتخانه‌ای مثل معاونت علمی و فناوری از اختیار کافی برای اجرای برنامه‌های خود برخوردار نیست.

رئیس جهاد دانشگاهی با اشاره به این که کشور ما برای طی کردن مسیر توسعه و پیشرفت در زمان کوتاه، توانمندی بالایی دارد، معتقد است: باوجود ایرادهایی که به روش‌های آموزشی ما وارد است، دانشگاه‌ها همچنان نیروهای خوبی تربیت می‌کنند. از لحاظ منابع نیز بسیار غنی هستیم. اعتقاد دارم در صورت اصلاح سیاست‌ها طی یک بازه ده ساله به بسیاری از اهداف سند چشم‌انداز که نیاز به بازبینی دارد، خواهیم رسید. دستیابی به این هدف با تغییر دیدگاه، اصلاح برنامه‌ها و بهره‌گیری از افرادی کارآمد امکان‌پذیر است.

عسل اخویان طهرانی