مشروطیت گزاره‌ای تاریخی یا کلاسی عبرت‌آموز؟

حوریه سعیدی در گفت‌و‌گو با جام‌جم آنلاین درباره چگونگی ایجاد جنبش مشروطه در ایران بیان داشت: درهم‌ریختگی اوضاع مملکتی و نابسامانی‌های اقتصادی، اجتماعی و.. دخالت و حضور فراگیر عوامل دولت‌های خارجی در امور حکومتی در دوره مظفرالدین شاه قاجار به اوج خود رسیده بود و محتاج جرقه‌ای بود تا به یک طغیان و قیام عمومی تبدیل شود. شاید بشود این جرقه‌ مشتعل‌کننده‌ احساسات و افکار عمومی را واقعه‌ به چوب بستن میرزا محمدرضا مجتهد کرمانی به دستور‌ ظفرالسلطنه حاکم کرمان دانست.

عوامل آشوب و اعتراض‌های مردمی در جنبش مشروطه

وی با بیان اینکه این واقعه اثر خاصی در میان علما و کسانی‌که با ایشان ارتباط نزدیکی داشتند، از خود به‌جای گذاشت، گفت: عواملی دیگر چون علنی شدن عکسی که بنا به گفته‌ برخی مورخان، حدود 2 سال قبل (از حوالی این تاریخ مورد بحث) لباس یک روحانی از نوز بلژیکی برداشته شده بود، همچنین واقعه‌ گرانی قند و به چوب بستن چند نفر از تجار آن به‌دست علاءا‌الدوله حاکم تهران و عدم توجه به وساطت سید عبدالله بهبهانی از طرف وی و به طور کلی مجموعه‌ این عوامل به‌گونه‌ای در کنار یکدیگر قرار گرفتند که در زمینه‌ مستعد آشوب و اعتراض، حرکتی صورت گرفت و آتش احساسات مردم شعله‌ور شد. علما و طلاب به‌همراه تجار و بازرگانان و اصناف که ارتباط نزدیکی با هم داشتند، از جلوداران این اعتراض بودند.

این عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی با اشاره به بسته شدن بازار و دکان های تهران ادامه داد: به‌نظر عمده‌ محققین بنا به دعوت حاج میرزا ابوالقاسم، امام جمعه‌ تهران به‌منظور جلوگیری از عمومیت اعتراضات و یا برای نشان دادن قدرت خود به رقیبان روحانی خویش خصوصاً سید عبدالله بهبهانی و طباطبایی که وجهه‌ بسیار گسترده‌ای میان مردم پیدا کرده بودند، هنگام سخنرانی سید جمال واعظ، مجلس را به‌هم زده و هواداران امام جمعه به مردم حمله و زد وخورد شروع می‌شود و در ادامه این حرکت و با صلاح دید سید محمد طباطبایی، به‌عنوان اعتراض در تاریخ 16 شوال 1323در حضرت عبدالعظیم متحصن می‌شوند.

خواسته‌های مردم از تحصن‌ها و اعتراض‌ها

سعیدی گفت: با نگاهی به درخواست‌های متحصنین متوجه می‌شویم که هنوز به یک فکر مشخص و منظم درباره‌ چگونگی ایجاد یک تحول عمومی در جهت ایجاد عدل و آزادی و رفاه عامه نرسیده بودند. این تحصن‌ها از درخواست‌های بسیار معمولی و پیش‌ پا افتاده تشکیل می‌شد که تنها یکی از موارد آن تشکیل عدالت‌خانه بود.

وی با اشاره به اینکه در این واقعهِ بسیار تعیین‌کننده در تاریخ معاصر ایران، سؤالات و ابهامات بسیاری مطرح شده است، بیان کرد: علاوه بر عوامل اجتماعی در آن برهه خاص، چه کسانی در افروختن آتش این قیامی که به یک جنبش عمومی و انقلاب منجر گردید نقش داشتند؟ نقش و بهره هر قشر و گروه اجتماعی در این واقعه به چه میزان بود؟چه عواملی سبب گردید که انقلاب مشروطه به راه افتاده، پس آن‌گاه در سراشیب آشوب و هرج و مرج و نهایتاً به اضمحلال و تعطیل کشانده شود؟ بهره تاریخ ایران از انقلاب مشروطیت چه بود؟ این‌ها بیشتر سؤالاتی هستند که در طول این صد و اندی سال محققان و مورخان سعی کردند به آن پاسخ دهند.

این عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی تصریح کرد: بعد از تشکیل مجلسی با حضور طبقات مشخص اجتماعی برای بحث در امور مملکتی و تصویب قانون اساسی، اختلافات به‌تدریج شروع شد. مؤلف کتاب هجوم روس به ایران، که به اوضاع ایران به هنگام مشروطه و وقایع بعد از آن اشاره دارد، با انتقاد از رفتارهای مشروطه‌خواهان، مجلس شورای ملی را با عنوان این‌که «خود را از کلیات و جزئیات مملکت و مراتب دولت از مرتب فراش باشی تا درجه‌ صدارت مسئول می‌دانست و در هر امری دخالت می‌کرد...» مورد اعتراض قرار داده است، این اثر با درج نکاتی راجع به اختلافات علمای نجف بر سر وقایع مشروطه و تهاجم روسیه به ایران، عکس‌العمل‌های علمای روحانی در داخل و خارج از ایران بر سر وقایع مشروطه و اختلاف با گروه منورالفکران را از دلایل به زوال رفتن مشروطه می‌داند.

انقلابی تعیین‌کننده در تغییر روند سیاسی و حکومتی ایران

سعیدی با بیان اینکه سه تن از علمای عتبات که همراه با مشروطه و حمایت‌کننده آن بودند همراه با روحانیون داخلی و نیز تعداد زیادی از منورالفکران و بزرگان اصناف و بازرگانان، سردمداران حرکتی شدند که به انقلابی تعیین‌کننده در تغییر روند سیاسی و حکومتی در ایران منجر شد، ادامه داد: در حین این حرکت اجتماعی مردم عادی و عامی نیز به اعتبار، تحریک و تلاش‌های اقشار ذکر شده، در آن حاضر شدند و به‌عنوان معترضانی که خواسته‌های خود را دنبال می‌کردند و درواقع دنباله‌رو اهداف آنها بودند.

وی بیان داشت: بلافاصله بعد و حتی در زمان انقلاب مشروطه، آتش اختلاف میان معترضان و کسانی‌که ابتدا راه انقلاب را باز کردند با یکدیگر شروع شد. انگیزه این اختلافات را از میان منابع آن زمان در اختلاف برداشت از قانون‌گذاری، قانون اساسی، مبانی و مواد قانون اساسی مانند مفاهیم مساوات، عدالت، و .... ذکر کرده‌اند. این اختلاف به میان علمای روحانی نیز کشیده شد، همان طور که در مطبوعات و اعلامیه ها با الفاظ موهن نسبت به‌هرکدام در چهره موافق و مخالف مشروطه یاد شده است.

این عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی با اشاره به کتاب انقلاب مشروطیت ایران اظهار کرد: به‌نقل از اغلب مورخان همچنین نصراله مستوفی در کتاب انقلاب مشروطیت ایران، از علل و شرایطی که موجب شد نهضت مشروطه‌خواهی شروع شود، واقعه‌ گرانی قند و به چوب بستن تجار قند، بود. مستوفی در بررسی شخصیت سید محمد طباطبایی ، یکی از رهبران روحانی مشروطه، وی را شخصی که از «طریق علم منحرف» و از «درب شهوت و غرض و حرص و خودبینی و ریاست» درآمد معرفی می‌کند. این‌که چگونه می‌شود علمای روحانی نیز در این واقعه درگیر شده و نقش‌آفرین می‌شوند به اصولی که در حوزه‌های علمیه و میان مجتهدان در روند تاریخی روی داد، برمی‌گردد.

اندیشه‌ مخالفین و موافقین در انقلاب مشروطه چه بود؟

سعیدی با بیان اینکه در انقلاب مشروطه می توان اندیشه‌ مخالفین و موافقین آن را از دو جنبه‌ مذهبی و سیاسی تقسیم، طرح و بررسی کرد، افزود: اما بازگویی این دو جنبه مؤید این نکته نیست که هر یک از این دو گروه درباره‌ نظام حکومت اسلامی و یا یک سیاست مشخص حکومتی، دارای نظر و اندیشه‌ منسجم و مشخصی بودند، بدین معنی که طرح ایراد به یکدیگر دلیل بر این نیست که طرف مخالف نظریه‌ای محکم‌تر و مستدل‌تر را بیان داشته است. هر دوی این‌ها حکومت را از آن امام معصوم و هر حکومت دیگر را دشمن دین می‌دانستند، منتهی در صورتی‌که این غصب به اجرای عدالت نسبی در جامعه منجر شود، جایز خواهد بود.

وی با بیان اینکه بحث این است که حکومت جایگزین ، بین این‌ها مطرح نیست، گفت: آنچه مهم است چگونگی اعمال این حکومت (غصبی) است که عده‌ای را مخالف و عده‌ای دیگر را موافق مشروطه و در دو جبهه جدا از یکدیگر قرار می‌دهد.

این عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی با اشاره به ایراداتی که شیخ فضل‌الله نوری از چند جانب به مشروطه وارد می‌‌کرد، افزود: از آن جهت که مشروطه و مجلس را در مقام قانون‌گذاری می‌دید و آن‌را خلاف شرع و بدعت در دین می‌دانست. دیگر آنکه مفاهیم حریت و مساوات را از اصل مخالف با مفاهیم اسلامی می‌دانست. همچنین وضع مالیات و گمرک را خلاف و توهین به اسلام دانسته و ضمناً اهانت‌هایی که به پیغمبر اکرم(ص) و علما در بعضی از جراید مطرح می‌شده را نتیجه‌ حضور و فعالیت ملحدین و بابی‌مذهبان در مشروطه و مجلس می‌دانسته و به مجلس عنوان «دارالفسق بل‌الکفر» می‌داد.

سعیدی با بیان اینکه شیخ در مقام مخالفت حتی به‌عنوان وکالت مجلس نیز ایراد گرفت، ادامه داد: وی آن‌را تنها در امور شرع جایز می‌دانست نه در امور عامه. این مخالفت‌ها در مسیر خود به نقطه‌ای می‌رسد که حتی در برابر علمای مشروطه‌خواه نجف که از آغاز نهضت هیچ تردیدی در حمایت از ایشان ابراز نمی‌داشتند، نیز ایستاده و احکام وی را واجب‌الاطاعه نمی‌داند.

وی بیان کرد: در یک تحلیل کلی و با مقایسه‌ نظرات این دو گروه، به‌نظر می‌رسد که اختلاف اساسی و بنیادی در بین آنها وجود نداشته و تنها در نگرش به برخی از اصول و اهداف نظام مشروطه و چگونگی پیاده شدن آن آراء متفاوت است و از یکدیگر فاصله می‌گیرد. در واقع سوء تفاهمات و تفاوت دیدگاه‌ها باعث شده است که در بین روحانیون دو جبهه در مشروطیت به‌وجود بیاید و هر دو طرف نیز با عدم سعه‌ صدر و گذشت، سعی در حل اختلاف نمی کردند و در نهایت به تضعیف هر شد.

صدور دست‌خط مشروطیت با امضای مظفرالدین ‌شاه

این عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی تصریح کرد: به‌جهت نفوذ و قدرتی که اسلام و علمای مذهبی در میان مردم داشتند، اولین اقدام متفکران و آزادی‌خواهان، ایجاد و تبیین رابطه‌ بین نوگرایی و اسلام بوده است و در این‌باره به نوشتن رسالات و مقالات بسیاری پرداختند و عده‌ای از علمای مذهبی و در جهت کم کردن میزان نفوذ شرکت‌های اقتصادی خارجی به سبب امتیازات متعددی که شاه به آنها داده، امکان عمل بسیاری در ایران پیدا کرده بودند و دست به تشکیل شرکت‌های اسلامی زدند.

سعیدی بیان داشت: با صدور دست‌خط مشروطیت و بازگشت متحصنین از قم و سفارت انگلیس، هیأتی مأمور تهیه‌ نظامنامه‌ انتخابات مجلس شورای ملی شد در تاریخ20 رجب 1324 که بعد از امضای مظفرالدین ‌شاه در جریان افتاده و به‌سرعت انتخاباتی انجام شده و در 18 شعبان 1324 مجلس شورای ملی در حضور مظفرالدین ‌شاه افتتاح شد. به‌سبب بی‌سابقگی امر قانون‌گذاری و تدوین قانون در ایران، برای تهیه‌ قانون اساسی، از قوانین اساسی برخی از کشورهای اروپایی و با تغییراتی در بعضی از مفاد آن، استفاده شد. قانون اساسی در 4 ذیقعده‌ 1324 به امضای مظفرالدین‌ شاه رسیده و در 16 ذیقعده به مجلس تقدیم گردید. به فاصله‌ کوتاهی از امضای قانون اساسی، مظفرالدین ‌شاه در پی بیماری ممتدی که تقریباً در تمام دوران سلطنت همراه وی بود، فوت کرد (24 ذیقعده‌ 1324) و محمدعلی‌ میرزا به سلطنت رسید.

انقلاب مشروطه از جانب صاحبان و حامیان خود به فراموشی سپرده شد

وی در پایان تصریح کرد: پس از آن نیز هیچ کس از عملکرد مجلس رضایت نداشت. همچنین دخالت در تمام امور، بر بی‌اعتباری مشروطه و مجلسیان دامن می‌زد. با وجود این شرایط و اوضاع و احوال، شاید بتوانیم ادعا کنیم که اگر محمدعلی ‌شاه مجلس را به‌توپ نمی‌بست، توپ اعتراضات و بدگمانی‌های مردم نسبت به مجلس، بالاخره آن‌را از پای بست ویران می کرد. انقلاب مشروطه، که به انگیزه مساوات و عدالت پا گرفت، مدت کوتاهی پس از تولد، از جانب صاحبان و حامیان خود به فراموشی سپرده شد و جای آن‌را اغراض شخصی و مصلحت‌بینی‌های فردی گرفت.

نسترن نعمتی/جام جم آنلاین