مهاجرت‌های زیرآبی

ماهی‌ها بزرگ‌ترین گروه از مهره داران با بیش از 33هزار گونه شناخته‌شده، از ارکان مهم بافتار درهم‌پیچیده تنوع زیستی در سیاره ما به‌شمار می‌آیند. نخستین اجداد ماهیان به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین گروه‌های مهره‌داران ساکن زمین از قریب به 400میلیون سال پیش در این سیاره زندگی می‌کردند. اقتضاهای زندگی در آب موجب شده تا غالب گونه‌های ماهیان، موجوداتی خونسرد و در تعامل پیوسته با محیط آب باشند.ماهیان همچون دیگر گونه‌های خونسرد ساکن دریا و خشکی چاره‌ای جز مهاجرت به مناطقی با دمای آب بهینه برای زندگی خود ندارند. آنها باید مهاجرت کنند تا بتوانند بسیاری از فعالیت‌های زیستی و فیزیولوژیک خود مانند تخم‌ریزی و رشدونمو لاروها را سامان بخشند. در غیر این صورت انقراض سرنوشت محتوم آنها خواهد بود.

مهاجرت برای بقای نسل

بسیاری از ماهیان برای تغذیه بایستی مهاجرت‌های عمقی انجام دهند، از معروف‌ترین آنها فانوس ماهیان هستند که شب‌ها از اعماق دریاها مهاجرت‌های عمودی چند ده متری و گاه چند صد متری انجام می‌دهند تا بتوانند از زیست‌توده فیتوپلانکتون‌ها وزئوپلانکتون‌هایی که طی روز در دریا تولید شده است تغذیه کنند. مهاجرت‌ها گاهی برای فرار از شکارچی نیز انجام می‌شود. مثل ماهیانی که از چنگ کوسه‌ها فرار می‌کنند.

اما حساس‌ترین نوع مهاجرت ماهیان شاید مهاجرت تولیدمثلی باشد. اجازه دهید مثالی بزنم تابهتر متوجه شوید چرا ماهی‌ها برای تولیدمثل باید مهاجرت کنند. ماهی سفید دریاچه خزر، ماهی محبوب بسیاری از ایرانیان و بویژه هموطنان ساکن در استان‌های شمالی کشور است. این ماهی برای تخم‌ریزی و به اوج رسیدن بافت‌های تولیدمثلی خود به دمای آب 14 تا 16 درجه سانتی‌گراد نیاز دارد. معنی این گزاره آن است که اگر ماهی جایی زندگی کند که هیچ وقت به این دما نرسد، عملا هرگز نمی‌تواند تولیدمثل کند. از همین روست که بیشتر مولدان ماهی سفید در بازه اسفند تا اواخر فروردین هر سال که دمای آب در این محدوده قرار می‌گیرد به تخم‌ریزی می‌پردازند. برای این کار باید از آب لب‌شور دریای خزر به رودخانه‌ها که دارای آب شیرین هستند مهاجرت کنند. ماهی سفیدهرگز در شرایط معمولی که در دریا زندگی می‌کند تخم‌ریزی نخواهد کرد. زیرا شوری آب دریا موجب می‌شود، شیب غلظت و فشار اسمزی وارد شده به تخم ماهی، به تخلیه آب و چروکیدن و نابود شدن تخم (اشپل) ظریفش منجر شود. بعلاوه لارو یا همان نوزاد ماهی که قرار است از تخم خارج شود، برای سپری کردن مراحل جنینی خود در ابتدا نیاز دارد تخم به جایی بچسبد و جریان آب آرامی در محل برقرار باشد. در محیط مواج و آکنده از آب شور دریا، شرایط برای فعال شدن لایه چسبنده بیرونی تخم و سپری‌شدن مراحل جنینی لارو موجود نیست. این وضعیت نه فقط برای ماهی سفید که برای تمام گونه‌های ماهیان خاویاری، کپورماهیان و بیشتر ماهیان ساکن دریای خزر و دیگر دریاها و اقیانوس‌های جهان وجود دارد.

مهاجرت‌های شگفت‌انگیز

ماهی‌ها نه فیزیک می‌دانند و نه از فیزیولوژی تولیدمثل خود آگاهانه چیزی سر در می‌آورند! آنها به حکم غریزه می‌دانند در فصل تخم‌ریزی باید به سوی رودخانه‌ها مهاجرت کنند. جالب است بدانید درست به همان رودخانه‌ای مهاجرت می‌کنند که قبلا خودشان آنجا متولد شده بودند. در طول این مهاجرت تغییرات شگرفی در فیزیولوژی بدن ماهیان رخ می‌دهد. از جمله اندام‌های تولیدمثلی در ماهی نر و ماده همزمان با تغییرات دما و شوری آب تحت تأثیر ترشح هورمون‌ها به تدریج آماده تخم‌ریزی می‌شود.

گاهی این مهاجرت‌ها بسیار طولانی است و روزها و ماه‌ها طول می‌کشد. مثلا ماهی سفید دریاچه خزر برای مهاجرت گاهی تا چند صد کیلومتر مهاجرت می‌کند. مسافت مهاجرت ماهی آزاد دریای خزر (که گونه‌ای شبیه به قزل آلا است و در آب‌های خنک و شفاف بالادست رودخانه‌ها تخم‌ریزی می‌کند) از این هم طولانی‌تر است. اما رکورددار مهاجرت در ماهیان، ماهی آزاد (سالمون) اقیانوس آرام است که برای مهاجرت و تخم‌ریزی در بالادست رودخانه‌های ایالت بریتیش کلمبیا در کانادا، قریب به 5000 کیلومتر در طول چند ماه در اقیانوس و رودخانه مهاجرت می‌کنند و شگفت آن‌که در مدت مهاجرت غذا نمی‌خورند! آنها در مسیر مهاجرت از موانع طبیعی و مصنوعی سختی با قدرت عبور می‌کنند. بسیاری از خرس‌های جنگلی ساکن در این منطقه هر سال به وقت مهاجرت گروه آزادماهیان در رودخانه به کمین می‌نشینند و با مشاهده انبوه ماهیان خسته از پیمودن مسیر طولانی و شکار آنها دلی از عزا در می‌آورند.

شیشه عمر ظریف ماهی‌ها

سال‌هاست نسل ماهیانی چون ماهی سفید و ماهیان خاویاری به مدد فرآیند تکثیر و پرورش مصنوعی حفظ شده است که سازمان شیلات ایران در نیم‌قرن اخیر در دستور کار خود قرار داده است. وگرنه نام ماهی سفید و ماهیان خاویاری سال‌ها پیش باید در همان فهرستی قرار می‌گرفت که نام شیر ایرانی و ببر مازندران پیش‌تر در آن نوشته شده بود. واقعیت تلخ این است که تکثیر و پرورش مصنوعی در میان مدت می‌تواند به حفظ نسل ماهیان کمک کند. اما در درازمدت به علت دخالت عامل انسانی (حتی با وجود به‌گزینی مولدها) و بر هم خوردن اصول انتخاب طبیعی به شکننده شدن و آسیب‌پذیری بانک ژنی ماهیان در مواجهه با مخاطرات ناشی از هم‌خونی ژنتیکی و بروز بیماری‌ها منجر خواهد شد.

یکی بر سر شاخ بن می‌برید...

ما آدم‌ها سال‌هاست می‌دانیم چرا ماهی‌ها برای تخم‌ریزی باید مهاجرت کنند. اما نه فقط رودخانه‌ها به عنوان مأمن و سکونتگاه خدادادی‌شان را ویران کردیم، بلکه ناجوانمردانه در سر راه مهاجرت آنها انواع و اقسام تورهای صیادی گوشگیر را پهن کردیم، تا آخرین قطعه آنها را صید کردیم و سر سفره بردیم یا در بازار فروختیم. ما حتی به بچه‌ماهیانی که والدین‌شان از موانع دست‌ساخته ما به لطایف‌الحیل گذر کرده بودند و با زرنگی هر چه بیشتر خود را به بالادست رودخانه رسانده بودند و تخم‌ریزی انجام داده بودند هم رحم نکردیم. ما بچه‌ماهی‌ها را در مسیر غریزی بازگشت به دریا دوباره صید کردیم و به مشتریان خود فروختیم. سال‌هاست که بستر رودخانه‌ها را به چشم معدن برداشت شن و ماسه نگاه می‌کنیم. گاهی خود رودخانه‌ها را هم نهری طبیعی برای انتقال فاضلاب شهرها می‌پنداریم؛ اتفاقی که سال‌هاست برای رودخانه‌های چون تجن در مازندران و سفیدرود در گیلان افتاده است. برای توسعه زندگی خودمان با خودخواهی مافوق تصور هر جا صلاح دیده‌ایم در بستر رودخانه بتن‌ریزی کرده‌ایم تا پل بسازیم یا سد احداث کنیم که کشاورزی را توسعه دهیم، بدون این‌که ذره‌ای به این فکر کرده باشیم گل‌آلود شدن آب در نتیجه اقدامات مهندسی ما، حق حیات را از دیگر مخلوقات خداوند در طبیعت می‌گیرد.

چاره چیست؟

نه می‌توان صنعت را تعطیل کرد و نه صیادی را کنار گذاشت ، اما هر دورا می‌توان مدیریت کرد. از چند دهه پیش بسیاری از کشورهای جهان پس از سال‌ها تخریب طبیعت به انگیزه توسعه جوامع انسانی دریافته‌اند اهمیت حفظ و تنوع زیستی و گونه‌های زنده در بلندمدت اقتصادی‌تر از منفعت حاصل از ساخت نیروگاه‌ها، توسعه کشاورزی‌های ناپایدار و از سر بازکردن معضل فاضلاب‌هاست.

توسعه پایدار و توجه به ابعاد مختلف و ظرافت‌های آن داروی شفابخش نجات حیات‌وحش و طبیعت این روزهای ایران است. با همین فرمان اگر پیش برویم دور نیست آن روز که کودکانمان در کتاب‌های درسی بخوانند «ماهیان خاویاری و گونه‌های ماهی سفید، کُلمه، سیم و سوف از جمله ماهیانی بودند که حوالی سال 1400 هجری شمسی در دریای خزر منقرض شدند!»

کاظم کوکرم