مرگ تدریجی همشهری

آلودگی بصری به عنوان زیر شاخه‌ای از آلودگی‌ها در حوزه محیط زیست عبارت است از هر گونه آلودگی که در مرتبه اول چشم انسان را بیازارد و در مرتبه بعدی روح انسان را مکدر کند به طوری که از دیدن آن به انسان حالت ناخوشایند و گرفتگی روحی دست ‌دهد. این کلی‌ترین تعریفی است که می‌توان از آلودگی‌های بصری داشت،‌ آلودگی‌هایی که به مرور زمان و در بلندمدت باعث آسیب‌دیدگی‌ مغز و جسم افراد ‌می‌شود. مصداق‌های فراوانی برای این تعریف وجود دارد. کافی است ‌در محیط اطراف خود کمی چشم بچرخانید تا ساختمان‌‌‌‏های ناهمگونی را ببینید که با انواع الحاقات غیر اصولی همچون کانال‌‌‌‏های کولر، دودکش‌‌‌‏ها و لوازم اضافی داخل بالکن‌‌‌‏ها و پشت پنجره‌‌‌‏ها مناظر ناخوشایندی برچهره شهر افزوده‌اند.

هرچه بساز بفروش‌ها بخواهند!

اعمال سلیقه‌های شخصی چنان آشفتگی را بر سیمای بصری کلانشهرها تحمیل کرده که نمای هر ساختمان بی‌هیچ هماهنگی با نماهای مجاور و موقعیت جغرافیایی و فرهنگی شهر‌ساز خود را می‌زند. دکتر مصطفی پودراتچی، استاد دانشگاه و کارشناس برنامه‌ریزی اجتماعی معتقد است زیباسازی در شهرها در بدنه خیابان‌ها متجلی می‌شود. او برای این حرفش مثالی می‌آورد و به جام‌جم می‌گوید: در فرانسه اجازه نمی‌دهند کسی یک میخ به دیوارهای خیابان شانزه لیزه بکوبد، اما پشت بدنه این خیابان شهروندان به سلیقه خود رفتار می‌کنند، اما ما در ایران متاسفانه ضابطه‌ای برای نمای خیابان و معابر کشورمان نداریم .

آن‌طور که او می‌گوید شهرداری هیچ ضابطه‌ای برای نمای ساختمان‌ها ندارد. این موارد دست بساز و بفروش‌هاست. هر چه علاقه داشته باشند در نمای ساختمان‌ها استفاده می‌کنند. گاهی به لحاظ اقتصادی آجر کار می‌کنند و اگر نداشتند سیمان!

این مهم‌ترین انتقاد به شهرداری‌هاست؛ نداشتن ضابطه‌ای معلوم و مشخص برای نمای ساختمان‌ها. هر چند این معضل در شهری مثل تهران بسیار بیشتر دیده می‌شود. البته شهرداری‌ها در این میان تنها مقصر نیستند و دیگر دستگاه‌های متولی از جمله وزارت مسکن و شهرسازی در کنترل ساخت‌وسازهای ناهمگون که حالا دیگر حتی کوچه و پس‌کوچه‌های شش متری هم از گزند آن در امان نمانده‌اند، تهران را به شهری فاقد چهره تاریخی و سبک مشخص در معماری دوران معاصر تبدیل کرده است.

پودراتچی معتقد است شهرداری‌ها باید برای بسیاری از این موارد به مردم تسهیلات بدهد. در حقیقت پولی را که از خودشان می‌گیرد، به صورت تسهیلات در همین زمینه خرج کند. برای نمونه مدتی برای بافت فرسوده این تسهیلات ارائه شد و نتایج بسیار خوبی هم در این زمینه
به دست آمد.

ساختمان‌های سرطان‌زا

متهم بعدی این آلودگی بصری در کلانشهرها چیزی نیست جز‌ بی‌سلیقگی صاحبان و بی‌دانشی معمارانش. این را بسیاری از کارشناسان نیز تائید می‌کنند. پودراتچی دراین باره به جام‌جم می‌گوید: باید بررسی شود زیبایی از منظر ایرانی‌ها چیست. نه این که هر سازه بظاهر زیبایی را از کشورهای دیگر در معماری ایران پیاده کنیم. مردم باید با دیدن این سازه‌ها حس نزدیکی به آن داشته باشند، نباید آن سازه‌ها برایشان شاخصی از جدایی طبقاتی باشد.

این استاد دانشگاه برای این مهم مثال‌هایی هم دارد . او می‌گوید: باید بررسی کنیم زیبا از منظر ایرانی‌ها گنبد است یا برجک‌های مثلثی؟ رنگ خاک برای ما خیلی ملموس‌تر است تا آسفالت سیاه. جالب است ساختمان‌های با آجر
سه سانتی نزد مردم مقبول‌تر است تا دیگر سازه‌ها. زیبایی هم مربوط به یک منطقه نیست. زیبایی ساختمان‌ها در بوشهر همان چیزی نیست که در تهران یا مشهد از آن نام برده می‌شود.

پودراتچی با انتقاد از نگاه فانتزی به موضوع آلودگی بصری می‌گوید: شاید در نگاه بسیاری، تاثیرات آلودگی‌های بصری برای شهروندان موضوعی فانتزی تلقی می‌شود، ولی باید بدانیم اینها حتی باعث سرطان می‌شود. این که معیشت و فشار اقتصادی فرصتی برای چنین کارهایی نمی‌گذارد بی‌ربط است، وقتی شما زیبایی را می‌بینید لذت می‌برید و این لذت بردن ربطی به این ندارد که شما فشار اقتصادی دارید یا ندارید!

کار فاخر، کار عظیم نیست

از نوع ساخت و سازها در کلانشهرها می‌توان نظام‌های قابل توجهی استخراج کرد. یکی از آنها تعریف زیبایی در یکسان‌سازی از منظر تصمیم‌گیران این عرصه است. به این مفهوم که ذهنیتی وجود دارد که زیباسازی را مساوی یکسان‌سازی می‌داند. همین است که گاهی شاهد تغییر نمای تمام ساختمان‌های یک خیابان در این شهرها هستیم که شبیه هم شده‌اند. مصطفی پودراتچی معتقد است چیزی که زیبایی می‌آ‌فریند تنوع است، نه یکنواختی. او دراین باره به جام‌جم می‌گوید: تنوع جذابیت دارد، نه یکنواختی هر چند تنوع هم به لحاظ فرم و نما و ارتفاع باید تناسب داشته باشد. یک زمانی مد شده بود همه نماها سنگی باشد و آدم فکر می‌کرد وارد قبرستان شده است!

این استاد دانشگاه در توضیح تناسب در تنوع این سازه‌ها می‌گوید: شما در کشورهای اروپایی حظ بصری می‌برید، چرا که ساختمان‌های متنوع با یک هارمونی فکر شده کنار یکدیگر ساخته شده‌اند، اما در کشورمان برای نمونه‌ در خیابان شریعتی سه ساختمان کنار هم ساخته‌اند که انگار مانند دمل از زمین بیرون زده است.

این تنها نظامی نیست که می‌شود از سیمای شهر متوجه شد. دیگر ذهنیتی که از ساختمان‌های شهرها می‌توان متوجه شد نگاهی است که کار فاخر را مساوی با کار بزرگ می‌داند. پودراتچی در این باره هم مصداقی از پایتخت دارد. او می‌گوید: به عنوان مثال، مسجد میدان فلسطین که بزرگی و عظمتش هیچ تناسبی با میدان کوچک رو‌به‌رو و ساختمان‌های اطراف ندارد. شما اگر همان‌جا بایستید همواره حس سقوط دارید. اما مسجدی هم در میدان رسالت ساخته شده‌ است که بسیار هارمونی درستی با فضا دارد. شما حس قداست را می‌توانید از همان فضای سازه مسجد دریافت کنید.

تیغ روی روح شهروندان

احسان اسعدی‌ که معمار است نیز‌ انگشت اتهامش را به سمت نبود سازو کارهای مشخص می‌برد و معتقد است نگاه سیاستگذاران در این حوزه اعم از سازمان نظام مهندسی و شهرداری، ناظر بر عملکرد فیزیکی سازه روی افراد است. به این مفهوم که آنها ضابطه‌هایی برای اندازه آشپزخانه و نورگیر و ... دارند، اما کسی به روان آدم‌ها در این سازه‌ها توجهی ندارد.

او به جام‌جم می‌گوید آلودگی‌های بصری مثل تیغ، بر روح و روان شهروندان تاثیر می‌گذارد و باعث بروز بسیاری از ناهنجاری‌ها و آسیب‌های اجتماعی می‌شود. در این شرایط حداقل شما باید جایی داشته باشید که خودتان را بازپروری کنید. همین است که حداقل باید به فضای درونی خانه توجه بیشتری شود.

اسعدی معتقد است این موضوع برای خود شهروندان هم چندان مهم تلقی نمی‌شود. او می‌افزاید: شما وقتی در یک فضای شهری با تمام ناهنجاری‌های ممکن زندگی می‌کنید، وقتی به خانه می‌روید انتظار دارید آنجا حداقل کمی ‌آرامش داشته باشید. متاسفانه از این منظر هم هارمونی خانه برای ما اهمیتی ندارد.

این معمار معتقد است فضاهای طراحی شده باید حس زندگی و امید را القا کند و فضا را به سمت شادی ببرد نه این که همه رنگ‌ها خاکستری شود.

او به نگاه صاحبان این ساختمان‌ها هم اشاره می‌کند و معتقد است این افراد به ساختمان‌ها، نگاهی کالایی دارند و هر کاری دوست دارند با آن می‌کنند.

ضابطه هست، اما کم است

هر چند همه توپ‌ها به زمین شهرداری انداخته شده و بسیاری از نقدها معطوف به نبود ضابطه‌ای در ساماندهی نماهاست، اما حامد رضایی، معاون فنی زیبا‌سازی شهرداری تهران معتقد است درباره این معضل ضابطه‌هایی وجود دارد. او به جام‌جم می‌گوید:‌ بتازگی شورای شهر مصوبه‌ای داشت که بر مبنای آن استفاده از کامپوزیت در نمای ساختمان‌ها ممنوع شد.

رضایی به تشکیل کمیته‌ای به نام نما در مناطق تهران هم اشاره می‌کند و می‌گوید مدتی است شهرداری، کمیته نما را در برخی مناطق تشکیل داده است تا نماهایی که قرار است طراحی و اجرا شود در این کمیته تائید شود‌.

به گفته او، شاید ضوابط در این موارد کم باشد، اما وجود دارد.

معاون فنی زیبا‌سازی شهرداری تهران درباره ضعف نظارت دراین حوزه می‌گوید: نظارت فقط به عهده‌ شهرداری‌ها ‌نیست. یک جنبه نظارت از سوی شهرداری‌هاست و اساسا از سوی حاکمیت در ساخت و سازها و نظارت بر نماها انجام می‌شود. جامعه مهندسان معمار که متولی این ماجرا هستند نیز در بحث نظارتی نقش خیلی مهمی دارند.

رضایی معتقد است انجمن مهندسان معمار با توجه به تحصیلات، دانش و زیبایی‌شناسی خود باید در این مورد بتوانند کارساز باشند. به این مفهوم که هر چه را مالکان از آنها خواسته‌اند، اجرا نکنند.

رضایی به پروژه حذف زوائد که طی شش سال به صورت آزمایشی در برخی مناطق تهران انجام گرفته است، اشاره می‌کند و می‌گوید: یکی از نتایج بهسازی فضاهای شهری، حذف زوائد و الحاقات بصری مانند مرمت نما و جداره‌ها، برداشتن زوائد و بهسازی بالکن‌های نامناسب احیا و ارتقای کیفیت نما و منظر شهری است.

بسیاری از کارشناسان بر این باورند آلودگی‌های بصری که در کلانشهرها شاهد آن هستیم یکی از دلایل اصلی کاهش بازده کاری میان شهروندان است. به عبارت درست‌‌‌‏تر، بسیاری از برخورد‌‌‌‏ها و مشاجرات که در شهر صورت می‌‌‌‏گیرد تحت تأثیر سوء‌آلودگی‌‌‌‏های شهری بویژه صوتی و بصری است. این آلودگی‌ها که در سطح شهرها دیده می‌شود، در درازمدت انسان را دچار پریشانی ذهنی و بیماری روحی می‌کند. فارغ از نقش مسئولان در بهسازی فضاهای شهری باید به نقش شهروندان هم در این راستا اشاره کرد؛ چرا که تا این موضوع فانتزی تلقی شود نمی‌توان به بهبود شرایط شهرها دل خوش کرد.

میثم اسماعیلی