گفت‌وگوی اختصاصی با دکتر امیرمحمد گمینی برنده جایزه پژوهشگر جوان انجمن بین‌المللی تاریخ و فلسفه علم و فناوری دراروپا و جایزه بنیاد احسان اوغلو در ترکیه

مسیر تاریخ علم از تمدن اسلامی می‌گذرد

«تاریخ علم» رشته‌ای است که سرگذشت علوم را به تصویر می‌کشد و در این مسیر خاستگاه، سیر تحولات و پیشرفت هر علم را روشن می‌کند. پژوهشگران تاریخ علم نیز در تلاش هستند با مطالعه متون کهن علمی، رشته‌های علم را هرچه بیشتر به یکدیگر پیوند دهند و راه را برای اکتشافات تازه هموار کنند.

کد خبر: ۱۰۸۰۸۶۸

دکتر امیرمحمد گمینی، استادیار پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران که به طور تخصصی در حوزه تاریخ نجوم مطالعه می‌کند، ماه گذشته موفق به دریافت دو جایزه بین‌المللی در همین زمینه شد. او در گفت‌وگوی اختصاصی با جام‌جم به مناسبت دریافت این دو جایزه معتبر از اهمیت پژوهش در حوزه تاریخ علم می‌گوید.

مطالعات در حوزه تاریخ علم چه نقشی در توسعه علوم امروزی و پیشرفت دانش بشر ایفا می‌کند؟

رشته تاریخ علم، رشته‌ای بسیار قدیمی است که از قرن پیش، پژوهشگران روی این حوزه و بخصوص تاریخ علم در تمدن اسلامی مطالعه می‌کنند. در این مدت بسیاری از محققان غربی با آموختن زبان‌های فارسی و عربی به مطالعه در این حوزه پرداختند، اما محققان شرقی این مطالعات را کمی دیرتر آغاز کردند. در حال حاضر، نسل اول محققان ایرانی شروع به پژوهش تاریخ علم در ایران کرده‌اند. تاریخ علم رشته‌ای است که برای مطالعه در خصوص آن علاوه بر دانستن زبان‌های فارسی و عربی، لازم است آثار غربی و آثار به زبان‌های دیگر را نیز مطالعه کرد. به این ترتیب ما می‌توانیم ادامه دهنده این مسیر پژوهشی باشیم.

رشته رقیب تاریخ علم در ایران، فلسفه علم است. در این رشته گاهی حرف تازه زدن می‌تواند دشوار باشد و افراد به تکرار می‌افتند. از طرف دیگر، غربی‌ها در موارد بسیاری در حوزه فلسفه علم از ما جلوتر هستند. در زمینه تاریخ علم و بخصوص تاریخ تمدن اسلامی کمتر کار شده است و به همین دلیل ما آسان‌تر می‌توانیم در این حوزه به کشورهای دیگر برسیم و حتی از آنها جلوتر رویم. در این باره پایان‌نامه‌ای در خصوص تاریخ تمدن اسلامی توجه در سطح بین‌المللی را به خود جلب می‌کند.

چرا پژوهش در زمینه تاریخ علم تمدن اسلامی برای کشورهای غربی جذاب است؟

علم تمدن اسلامی دوره‌گذاری میان دوره شکوهمند یونان و عصر رنسانس و انقلاب علمی قرن هفدهم میلادی است. روایت سنتی قدیم این بود که یونانی‌ها دانشمندان بزرگی داشتند که بعدها علم آنها به عربی ترجمه شد و اعراب این علم را بدون هیچ تغییری فقط حفظ کردند و آن را به اروپایی‌ها انتقال دادند. اما بعد از آن مشخص شد دانشمندان این دوره فقط عرب نبودند و بسیاری از آنها ایرانی، ترک و از نژادهای دیگر هم بودند. بعلاوه این دانشمندان علمی را که از یونانیان گرفته شده بود ارتقا دادند و بعد از تغییر و تحولاتی به جهان معرفی کردند. بعضی از این تغییر و تحولات انقلابی است و بعضی از آنها نیز از جنس علم رایج مثل حل مسائل مختلف است.

برای مثال ما در تمدن اسلامی، انقلاب خورشید مرکزی نداریم و کسی بصراحت از این نظریه ـ که می‌گوید خورشید در مرکز عالم است و همه سیاره‌ها به دور آن در حال گردش هستند ـ دفاع نکرده است. اما بسیاری از مسائل این حوزه در این زمان حل شده و مسائل جدید به وجود آمده است. کپرنیک از بسیاری جهات میراث‌دار علم تمدن اسلامی است و برای شناخت کارهای او باید نجوم در تمدن اسلامی را نیز مطالعه کرد. همچنین ایده‌های کپرنیک فقط اختصاص به نظریه خورشید مرکزی ندارد و فعالیت‌های مختلفی در زمینه تبدیل داده‌های رصدی به پارامتر و مدل‌سازی محاسباتی انجام داده است. کتاب مجسطی بطلمیوس پر از روش‌های ریاضی پیچیده مرتبط با این اکتشافات است و دانشمندان دوره اسلامی این مسائل را درک کردند و با ایجاد تغییراتی به دست غربی‌ها رسیده است.

بنابراین با توجه به این که مسیر تاریخ علم یک مسیر صرفا غربی نیست، برای فهم بهتر این مسیر باید همه این دوران را درک کرد. علاوه بر این، شناخت تمدن اسلامی برای افرادی مثل شرق‌شناسان اهمیت زیادی دارد.

چه موضوع یا اکتشافی را می‌توان مثال زد که مسیر توسعه آن از تمدن اسلامی گذشته باشد؟

ارتباط بین تاریخ علم تمدن اسلامی و اکتشافات کپرنیک موضوعی است که در چند دهه اخیر کشف شده است. در آثار کپرنیک نشانه‌هایی از مطالعات ابن شاطر دمشقی، مویدالدین عرضی، خواجه نصیرالدین طوسی و افراد دیگری است. بعضی از این شباهت‌ها نشان می‌دهد کپرنیک واقعا از این مطالعات تاثیر پذیرفته و بعضی از اکتشافات نیز به طور مستقل انجام شده است.

برای مثال یکی از استدلال‌هایی که دانشمندان برای ثابت بودن زمین داشتند این بود که اگر زمین به دور خود بچرخد، ابرها و پرنده‌ها از زمین عقب می‌مانند (آن زمان مفهوم اینرسی یا لختی وجود نداشت). اما خواجه نصیرالدین طوسی در قرن هفتم هجری این استدلال را زیر سوال برد، زیرا اجسامی که از زمین جدا می‌شوند، هنوز به هوا متصل هستند و هوا می‌تواند آنها را همراه زمین بچرخاند. در نتیجه این استدلال نمی‌تواند سکون زمین را اثبات کند. البته خواجه نصیرالدین معتقد به سکون زمین بود، اما برای اثبات آن علت فلسفی داشت.

از طرفی خواجه نصیرالدین به وجود دنباله‌دارها اشاره می‌کند که آن زمان معتقد بودند دنباله‌دارها بعد از جو زمین و قبل از فلک ماه قرار گرفته‌اند. او درباره این موضوع می‌پرسید اگر این دنباله‌دارها به افلاک متصل نیستند، چرا همراه ستاره‌ها طلوع و غروب دارند و پاسخ قدیمی این بود افلاک که می‌چرخند، دنباله‌دارها را نیز همراه خود حرکت می‌دهند. خواجه نصیرالدین در این باره می‌گفت، چرا نمی‌توان برعکس این موضوع را مطرح کرد که افلاک و دنباله‌دارها ساکن هستند و زمین هنگام چرخش هوای اطراف خود را حرکت می‌دهد و اجسام دور زمین نیز حرکت می‌کنند. اگر افلاک می‌توانند دنباله‌دارهایی را که به آنها نزدیک هستند بدون تماس مستقیم حرکت دهند، پس زمین هم می‌تواند این حرکت را ایجاد کند.

دقیقا مشابه این استدلال در کتاب کپرنیک هم وجود دارد و اشاره به دنباله‌دارها هم دیده می‌شود. با این تفاوت که کپرنیک استدلال فلسفی برای سکون زمین را قبول نمی‌کند. در مورد حرکت تقدیمی زمین نیز شباهت‌های دیگری از آثار خواجه نصیرالدین در آثار کپرنیک پیدا شد که احتمال استفاده کپرنیک از آثار خواجه نصیرالدین را افزایش می‌دهد. در مجموع ما آثار لاتینی در دست داریم که همزمان با نظریات کپرنیک از بعضی آرای خواجه نصیرالدین طوسی نیز در آنها استفاده شده، اما کتاب خواجه نصیرالدین هیچ گاه به لاتین ترجمه نشده است.

چرا تاکنون در حوزه تاریخ علم بیش از هر چیز به علوم نجوم و ریاضیات پرداخته شده است؟

نجوم و ریاضیات از جمله علومی در تمدن اسلامی است که بسیاری از دانشمندان، ریاضیدانان و منجمان ما روی آن کار کرده‌اند. به همین ترتیب آثار منتشر شده در این حوزه‌ها نیز بیش از دیگر حوزه‌های علم است.

اکنون در پژوهشکده تاریخ علم، گرایش مطالعات تاریخ پزشکی نیز در حال راه‌اندازی است. اما این مستلزم این است که کسی که علاقه به مطالعه در این زمینه دارد، پیش‌زمینه‌ای از علم پزشکی نیز داشته باشد. از طرف دیگر علاقه‌مندان به علم و بخصوص علوم محض تاریخ علم را دنبال می‌کنند و کسی که پزشکی خوانده است، معمولا به دنبال ادامه دادن مطالعات خود در حوزه تاریخ علم پزشکی نیست. با این حال افراد علاقه‌مند به تاریخ طب در این زمینه فعال هستند و گروه زیست‌شناسی نیز در حال آغاز به کار است.

مطالعه در زمینه تاریخ علم، علاوه بر یافته‌های پژوهشی چه دستاوردهایی می‌تواند داشته باشد؟

معمولا معلمان به این رشته علاقه نشان می‌دهند و با مطالعه تاریخ علم می‌توانند درک عمیق‌تری از علمی که آن را تدریس می‌کنند، به دست آورند. از طرف دیگر فردی که در این زمینه مطالعه دارد، به عنوان یک معلم کار پژوهشی نیز انجام می‌دهد و مقالاتی در زمینه کار تخصصی خود می‌نویسند.

از طرف دیگر کسانی که در این زمینه مطالعه می‌کنند، می‌توانند جذب مراکزی مثل دایره‌المعارف بزرگ اسلامی شوند و مدخل بنویسند. افرادی نیز در مراکز پژوهشی مثل مرکز تحقیقات اخترفیزیک مراغه مشغول به فعالیت هستند و این مرکز نیز از پژوهشگران تاریخ علم حمایت می‌کند. در نهایت می‌توان گفت این رشته، حوزه‌ای است که می‌توان هم از آن درآمد داشت و هم افراد علاقه‌مند می‌توانند در کنار شغل دیگری به پژوهش در این حوزه بپردازند.

در مجموع این رشته فقط به کسانی توصیه می‌شود که علاقه به علم و دنبال‌کردن تاریخ علم دارند. برای کسانی که علایقی از جنس علوم انسانی دارند، این مرکز جایی است که برای آنها، هم لذت خواندن و هم لذت پژوهش جدید ایجاد می‌کند.

با پژوهشکده تاریخ علم بیشتر آشنا شوید

پژوهشکده تاریخ علم وابسته به دانشگاه تهران بیش از 15 سال است تاسیس شده است. در حال حاضر این پژوهشکده در مقطع کارشناسی ارشد در گروه تاریخ و فلسفه علم در سه گرایش ریاضی، نجوم و فیزیک، دانشجو می‌پذیرد و مقطع دکتری نیز در آینده نزدیک راه‌اندازی خواهد شد. افرادی که به علم علاقه دارند، می‌توانند در این رشته نیز موفق باشند. یکی از دلایل جذابیت این رشته، این است که افراد پس از دو سال تحقیق در این حوزه، می‌توانند پژوهشی کاملا جدید آغاز کنند. برای مثال می‌توانند یک نسخه خطی انتخاب کنند و محتوای آن را رمزگشایی کنند، ارتباط آن را با نسخ قبلی و بعدی به دست آورند و در سطح بین‌المللی حرف‌های تازه‌ای برای گفتن داشته باشند. برای اطلاعات بیشتر وبگاه این پژوهشکده را ببینید: utihs.ut.ac.ir

کشورهای پیشرو در مطالعات تاریخ علم

دکتر گمینی می‌گوید بسیاری از مراکزی که در زمینه تاریخ علم فعالیت می‌کنند، بخشی با عنوان تاریخ علم اسلامی نیز دارند. یکی از مراکز بسیار خوب در زمینه این تحقیقات پیش از این مرکز تاریخ نجوم در شهر حلب سوریه بود. در غرب مراکز مطالعات اسلامی مثل مرکز مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل کانادا، مراکزی که روی تاریخ علم مطالعه می‌کنند مثل مرکز CNRS پاریس در فرانسه که با حضور پروفسور رشدی راشد در آنجا یکی از مهم‌ترین مراکز تاریخ علم اسلامی است، از جمله این مراکز هستند. پروفسور هوخندایک نیز در دانشکده ریاضیات دانشگاه اوترخت هلند، روی تاریخ علم اسلامی و بخصوص ریاضیات مطالعات بسیاری دارد.

جوایز و تالیفات

انجمن بین‌المللی تاریخ و فلسفه علم هر چهار سال یکبار در کنفرانسی بین‌المللی در یک کشور جایزه‌ای با عنوان پژوهشگر جوان به محققانی اهدا می‌کند که در این زمینه پژوهش می‌کنند. جایزه امسال به پنج نفر تعلق گرفت که در این میان فقط پایان‌نامه دکتری امیرمحمد گمینی با عنوان «جایگاه و آرای قطب‌الدین شیرازی در علم هیات درباره قرون وسطای اسلامی و مسائل نجومی» از یکی از کشورهای اسلامی ارسال شده بود. سایر پایان‌نامه‌های پذیرفته شده نیز در زمینه علوم مدرن و نقشه‌های جغرافیایی چینی بود. علاوه بر این جایزه، پروفسور اکمال‌الدین احسان اغلو که از پژوهشگران کشور ترکیه است، به دلیل ارتباط این پایان‌نامه با تاریخ اسلامی، جایزه‌ای جداگانه نیز برای این پژوهش در نظر گرفت و به این ترتیب این پایان‌نامه توانست دو جایزه بین‌المللی را از آن خود کند.

دکتر امیر‌محمد گمینی در همین زمینه کتابی با عنوان «دایره‌های مینایی» تالیف کرده که پژوهشی در تاریخ کیهان‌شناسی در تمدن اسلامی است. در این کتاب تاریخ تحول علم نجوم و کیهان‌شناسی و نقشی که دانشمندان دوران اسلامی در این حوزه داشته‌اند به زبانی فصیح توضیح داده شده است. این کتاب علاوه بر پژوهشگران تاریخ علم می‌تواند گزینه مناسبی برای مطالعه کسانی باشد که به مطالعه در علم نجوم علاقه دارند.

سپیده شعرباف