به نام نجوم، به کام دانش

شیفتگان نجوم آنقدر پرتعدادند که علاوه بر ده‌ها برنامه رادیویی و تلویزیونی که در کوتاه‌مدت پخش شده، شبکه چهار سیما به این نتیجه رسیده که ساخت برنامه‌ هفتگی در حوزه نجوم، بیننده‌های پروپاقرصی دارد. از همین رو، برنامه تلویزیونی آسمان شب به‌عنوان طولانی‌ترین برنامه علمی تاریخ صداوسیما با برگزاری اولین روز نجوم در ایران، اردیبهشت 80 متولد شد و اکنون وارد هفدهمین سال پخش خود شده است.

چنانچه تا به حال مراسم روز نجوم را ندیده‌اید، می‌توانید در یک هفته آینده این جماعت سر به هوا را به مناسبت روز و هفته جهانی نجوم در گوشه و کنار شهر و دیارتان ببینید.

ماجرای نامگذاری روزی به نام نجوم

سال 1973/1352 با افزایش آلودگی نوری و دشوار شدن دیدن ماه و سیاره‌ها در شهرهای بزرگ، داگ برگر (Doug Berger)، رئیس انجمن نجوم کالیفرنیای شمالی این ایده را مطرح کرد که در روز مشخصی از سال، تلسکوپ‌ها را در شهرها میان مردم بیاوریم و به آنها فرصت بدهیم که در طول زندگی خود، ستارگان و سیارات و دوردست‌های عالم را با تلسکوپ ببینند.

برگر ایده‌اش را عملی کرد و این‌گونه بود که روزی به نام روز نجوم متولد شد، اما تعیین این روز روش خاصی دارد: از 15 می تا 15 آوریل در تقویم هر سال نگاه می‌کنند کدام روز تعطیل آخر هفته به شب هفتم ماه قمری نزدیک‌تر است. به این ترتیب آن روز، روز نجوم اعلام می‌شود. علت اتخاذ این شیوه آن است که با فرارسیدن شب، قرص نیمه زیبای ماه در آسمان برای رصد عمومی با تلسکوپ وجود داشته باشد. امسال یکشنبه دهم اردیبهشت که روز تعطیل هفته بسیاری از کشورهاست، روز جهانی نجوم اعلام شده است. با این حال در ایران، برنامه‌های متنوعی در جمعه هشتم و همین‌طور پانزدهم اردیبهشت در شهرهای مختلف کشور برگزار می‌شود. در سال‌های اخیر، کشورهای زیادی برنامه‌های روز نجوم را اجرا می‌کنند، اما تعدد، تنوع و فراگیری برگزاری این برنامه‌ها در کشورمان سبب شده تا برگزاری روز نجوم در ایران همواره در فهرست پرمخاطب‌ترین برنامه‌های جهان باشد.

داستان اولین روز نجوم در ایران

با مروری بر اسناد درمی‌یابیم، رصدخانه کانون پرورش فکری کانون و نوجوانان در زعفرانیه تهران، اولین مرکز در ایران بوده که از 16 اردیبهشت 80 برگزاری مراسم روز جهانی نجوم در کشور را کلید زد و از آن پس نه تنها خود این مرکز که انجمن‌ها و مراکز متنوعی در شهرهای مختلف کشور به برگزاری مراسم روز نجوم اقدام کردند.

دکتر محمدرضا نوروزی، مدیر سابق رصدخانه زعفرانیه و از باسابقه‌ترین مدرسان این مرکز درباره ابتکار راه‌اندازی روز نجوم به جام‌جم می‌گوید: سال 1379 یکی از دانش‌آموزان رصدخانه از طریق برادرش که خیلی با اینترنت کار می‌کرد (آن زمان رایج نبود!) به من گفت، مراسمی به نام روز نجوم وجود دارد که چند سالی است در دنیا برگزار می‌شود. من هم همراه معلمان دیگر بررسی کردم و به نظرم آمد ایده خوبی است. 16 اردیبهشت 80، روز نجومی بارانی داشتیم و داخل کلاس رصدخانه جشنی گرفتیم و به جذابیت‌های نجوم پرداختیم، اما از سال‌های بعد منسجم‌تر و بابرنامه‌تر پیش رفتیم و شد چیزی که الان می‌بینیم. وی درباره هدف از شروع برگزاری این مراسم تصریح کرد: ما در رصدخانه همیشه پی این بوده‌ایم که خط فکری علم‌محوری را برای دانش‌آموزانمان بسازیم و به ذهن و شیوه تفکر آنها سمت و سویی علمی و منطقی بدهیم. طبعا برگزاری مراسم روز نجوم هم در همین مسیر بود.

طعمه‌ای به نام نجوم، قلابی به نام علم !

مروجان نجوم تأکید می‌کنند جذابیت نجوم بهانه‌ای برای علاقه‌مندکردن مردم به علم است. مدرس رصدخانه زعفرانیه تهران در این باره با ذکر مثالی می‌گوید: ما سعی می‌کنیم در روز نجوم، قلابی با جذابیت نجوم بیندازیم و افراد علاقه‌مند به علم را با کارکردهای دنیای زیبای علم آشنا کنیم. چندی پیش در جریان مطالعه‌ای جهانی که ما نیز در ایران آن را تکرار کردیم، نتیجه جالبی به دست آمد: وقتی از دانش‌آموزان پیش از این که وارد یک مرکز علم (Science Center) شوند ـ جایی که در آن موضوعات علمی با روش‌های جذاب به مردم آموزش داده می‌شود ـ پرسیدیم آیا علم می‌تواند جذاب و سرگرم‌کننده باشد؟ پاسخ درصد کمی از آنها مثبت بود؛ اما بعد از بازدید از مرکز علم، درصد قابل توجهی از دانش‌آموزان، علم را پدیده‌ای جذاب ارزیابی کردند. روز نجوم و مراسم آن هم‌چنین کاری می‌کند و باعث می‌شود، شیرینی، جذابیت و ظرافت علم را مردم بهتر بچشند و به این ترتیب احساس کنند می‌توانند به علم علاقه‌مند شوند و حتی در مسیر آن قدم بردارند.

دکتر نوروزی در باره اهمیت این شیوه از آموزش نجوم و ترویج علم در زندگی می‌گوید: ما می‌خواهیم مردم مفهوم تفکر علمی را بیاموزند. علم شیوه حل مساله است و وقتی شما با اصول آن آشنا شوید، یاد می‌گیرید چطور باید مشکل آلودگی هوا را حل کنید، چطور یک مساله ریاضی را حل کنید یا حتی با چه روش منطقی‌تری از خانه به محل کار برسید و به این ترتیب رفتار ترافیکی صحیح‌تری از خود نشان دهید. هدف ما همیشه این بوده که چنین دانش‌آموزانی تربیت کنیم تا در آینده نسل آگاه‌تری داشته باشیم.

خرده‌فرهنگی به نام نجوم آماتوری

علاقه به نجوم و طی کردن مسیری در حوزه نجوم آماتوری، ازجمله پدیده‌های اجتماعی سال‌های اخیر ایران است که در میان نوجوانان و جوانان، منجر به شکل‌گیری خرده فرهنگی خاص شده است. تخمین‌های مختلف از تعداد 10 تا 50 هزار نفری علاقه‌مندان و فعالان آن خبر می‌دهد: افرادی با علاقه‌مندی مشابه در پرداختن به مطالعه، رصد و عکاسی از آسمان شب که عمدتا اهل مطالعه و دانش هستند، در مدرسه و دانشگاه جزو دانشجویان برتر هستند و به مدارج بالای تحصیلی می‌رسند، برخلاف بسیاری از طیف‌های روشنفکری معاصر که نزد عموم مردم با سیگار و پیپ و مدل مو و لباس‌های نه‌چندان مرسوم شناخته می‌شوند اینها معمولا رابطه‌ای با سیگار و مواد مخدر و مشروبات الکلی ندارند، به دوردست‌ها و جاهایی که آسمان تاریک دارند سفر می‌کنند و به واسطه سفرهایشان بتدریج به سطحی از بلوغ می‌رسند که به حافظان محیط‌زیست و میراث فرهنگی کشور تبدیل می‌شوند.

مدیران و تصمیم‌‌گیران کلان کشور می‌دانند، برای تربیت چنین نسل آگاهی، چقدر بودجه و برنامه‌ریزی نیاز است و دست آخر هم ممکن است تحقق نیابد؛ این در حالی است که بسیاری از جوانانی که وصفشان در بالا رفت، در جریان مراسمی همچون روز و هفته جهانی نجوم با دنیای زیبای آسمان شب آشنا و برای همیشه دلباخته‌اش شده‌اند و گام در مسیری علمی نهاده‌اند. این فعالیت با چنان استقبالی در کشور روبه‌رو شده که اخیرا بسیاری از فعالان علم، حتی ترویج علم را مترادف با ترویج نجوم قلمداد می‌کنند.

دکتر نوروزی درخصوص خرده فرهنگ به وجود آمده میان جوانان علاقه‌مند به نجوم تأکید می‌کند: ماهیت پرداختن به نجوم و سفرهای ناگزیری که شیفتگان آن برای دیدن آسمان تاریک به مناطق دوردست داشته‌اند، موجب شده در طول زمان تخریب محیط‌زیست و میراث فرهنگی را با چشم خود ببینند و در نتیجه،‌ گرایش به حفظ محیط‌زیست و میراث فرهنگی پیدا کنند. خیلی از همین بچه‌ها بعدا به راهنمای میراث فرهنگی تبدیل یا در مسیری آکادمیک در این گونه حوزه‌ها وارد شده‌اند.

ترویج علم؛ تفاوت کار در ایران با غرب

از آنجا که هزینه مطالعات و پژوهش‌های علمی در غرب تا حد زیادی از محل مالیات و درآمد ناخالص کشورها تعیین می‌شود، معمولا پژوهشگران وظیفه دارند مردم و مالیات‌دهندگان را نسبت به کارهای خود و نتایجش آشنا کنند تا افکار عمومی را برای زمینه‌سازی تصویب بودجه‌های پژوهشی کلان با خود همراه سازند. از همین رو می‌بینیم مراکز علمی معتبری همچون ناسا یا سازمان اروپایی پژوهش‌های هسته‌ای (CERN)، بخش‌های ترویج علم فعال و کارآزموده‌ای برای ارتباط با مردم و رسانه‌ها در اختیار دارند. این در حالی است که در کشورهای در حال توسعه با اقتصادهای مبتنی بر نفت، این نیاز کمتر احساس می‌شود. با این حال دکتر محمدتقی میرترابی، اخترفیزیکدان و عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا که سال‌ها در حوزه ترویج علم فعالیت کرده، درباره لزوم ترویج علم در جوامع در حال توسعه به جام‌جم می‌گوید: مهم‌ترین اهمیت ترویج علم برای ما، ارتقای سطح آگاهی عامه است. وضع فرهنگی امروز کشور را اگر با صد سال پیش مقایسه کنیم، به روشنی می‌بینیم امروزه چقدر مردم به واسطه سوادآموزی و آشنایی با علم، درک صحیح‌تری از رخدادهای طبیعی پیدا کرده‌اند. در گذشته دانش مردم با خرافات آمیخته بود و در مقابل بیماری‌ها و بلایای طبیعی بسیار آسیب‌پذیر بودند. ترویج علم به این معنا هدف بسیار اساسی‌تری برای جامعه ماست که کماکان حتی در میان تحصیلکردگان افرادی را داریم که به درجاتی میان خرافات و حقایق قادر به ایجاد تمایز نیستند. ترویج علم باعث می‌شود مردم رفاه و زندگی و حتی روابط اجتماعی بهتری داشته باشند. معمولا مردمی که توانایی ذهنی بالاتری دارند روابط سالم‌تری با همنوعان خود برقرار می‌کنند.

ترویج نجوم در ایران، الگویی برای سایر فعالان علم

از دکتر نوروزی پرسیدم، چرا مروجان حوزه‌های دیگر به اندازه نجوم موفق نبوده‌اند؟ وی در پاسخ می‌گوید: چند نکته مهم برای پاسخ به این پرسش وجود دارد. اول این که نجوم آماتوری سابقه‌ بسیار طولانی‌تری نسبت به دیگر شاخه‌ها مثل فسیل‌شناسان و پرنده‌نگرها دارد. بعلاوه نجوم آماتوری کماکان به عنوان کاری پژوهشی، بخش مهمی از نجوم آکادمیک را تشکیل می‌دهد. نکته دیگر به ماهیت نجوم برمی‌گردد که به خودی خود آنقدر جذاب است که به تبلیغ خاصی نیاز نداشته باشد. کیست که از تماشای تصویر یک کهکشان زیبا و اطلاعاتی که زیرش نوشته شده، حیرت زده نشود؟ نکته آخر هم این که در سال‌های اخیر در یک مقطع زمانی و به طور اتفاقی چند نفر منجم آماتور فعال و کاربلد و اهل کار گروهی کنار هم قرار گرفتند و موفق شدند جریانی از علاقه‌مندی را ایجاد کنند. اگر همین اتفاق با همین شرایط در حوزه‌های دیگر علم رقم بخورد، شاید بتواند اشتیاق عمومی به آن علم را رقم بزند.

کار داوطلبانه در ترویج نجوم؛ چطور و چگونه؟

در روز نجوم همه چیز رایگان است. این چیزی است که برای بسیاری از بازدیدکنندگان غیرعادی به نظر می‌رسد. دکتر نوروزی درباره انگیزه این کار داوطلبانه تصریح می‌کند: رواج این موضوع تا حد زیادی به الگوهای ما برمی‌گردد. از منجمان خیابانی (Sidewalk Astronomers) در ایالات متحده گرفته تا مروجان و فعالان شناخته شده علم در ایران، معمولا همه این کار را از سر ذوق و علاقه انجام داده‌اند. متاسفانه پژوهشگران و اخترشناسان آکادمیک ما، مهارت ارتباط با مردم را ندارند و علاقه جدی‌ در این مسیر از خود نشان نمی‌دهند. آنها هنوز درک نکرده‌اند وقتی با بودجه عمومی کشور به مطالعه و تحقیق مشغولند، وظیفه دارند برای مردم به زبان ساده و قابل فهم توضیح دهند که در دانشگاه و پژوهشگاه دقیقا چه می‌کنند و دانسته‌ها و یافته‌هایشان چه کمکی به پیشرفت علم و حل مشکلات می‌کند. این در حالی است که در تمام دنیا فعالیت‌های ترویجی و همگانی‌سازی علم جزو وظایف محققان است. در این شرایط، منجمان آماتور تا حد زیادی وظیفه آشناسازی عمومی با نجوم را داوطلبانه به دوش می‌کشند.

وقتی علت موفقیت مروجان نجوم را در مقایسه با سایر حوزه‌های علمی از دکتر میرترابی می‌پرسم، وی در پاسخ می‌گوید: مردم به طور کلی به نجوم علاقه‌دارند. وسعت آسمان شب و زیبایی‌اش همیشه برای مردم جذاب بوده است.

مردم ناخودآگاه تصور می‌کنند، پدیده‌هایی که در آسمان رخ می‌دهد، حاکم بر زندگی‌شان بوده و بر همه چیز اثر می‌گذارد. از قدیم این تصور وجود داشته و از همین رو در گذشته طالع‌بینی میان مردم رواج داشت. مردم همیشه دوست دارند بدانند ستاره‌ها کجا هستند و چه ماهیتی دارند. در قرن بیستم بشر به برخی شگفتی‌های عالم همچون وجود سیاهچاله‌ها و کهکشان‌ها و سحابی‌ها در ژرفای آسمان پی برده است. اخترشناسان امروزه از آنچه کشف می‌کنند، درشگفتند و انتشار همین خبرها باعث شده مردم به طور کلی به نجوم علاقه‌مند باشند.

برخی برنامه‌های عمومی هفته جهانی نجوم در شهرهای مختلف
با محوریت آشنایی با نجوم و رصد خورشید، ماه و سیارات با تلسکوپ

کاظم کوکرم