مرد عنکبوتی ایران

رشته زیست‌شناسی انتخاب شخص شما بود یا صرفاً به دلیل قبول شدن در کنکور، مطالعه در آن را آغاز کردید؟

از وقتی به یاد دارم علاقه‌مند به طبیعت و موجودات زنده بوده‌ام، به‌طوری که بخش قابل توجهی از دوران کودکی‌ام به جمع‌آوری نمونه‌ بندپایان از حیاط و باغچه و نگهداری‌شان اختصاص داشت. مشاهده رفتارهای آنها برای من از همان ابتدا بسیار جالب بود، اما تا اواسط دبیرستان، دید درستی از شغل آینده‌ام نداشتم. تا مدت‌ها تصور می‌کردم رشته دامپزشکی می‌تواند جوابگوی علاقه من باشد تا این که در سال سوم دبیرستان، دبیر زیست‌شناسی‌ام به من پیشنهاد کرد، رشته زیست‌شناسی را انتخاب کنم. رتبه کنکور سراسری من حدود 4000 بود. از جهاتی خیلی خوشحالم که در آن زمان رتبه‌ام بهتر نشد، چرا که شاید به صورت مقطعی و بر اثر شرایط محیطی، اندک تردیدی برای انتخاب رشته پیدا می‌کردم در آن صورت، قطعاً رضایتی را که الان از زندگی دارم، نداشتم.

یعنی الان از موقعیت‌تان راضی هستید؟

بله، واقعا راضی هستم. مطمئن هستم اگر زمان به عقب برگردد، باز هم این راه را پیش خواهم گرفت. فارغ از مشکلات و ناملایماتی که در هر حرفه‌ای ممکن است وجود داشته باشد، من به واسطه‌ این کار و این رشته به محل‌هایی سفر کرده و با افرادی برخورد داشته‌ام که تجربیاتی بی‌اندازه لذتبخش بوده‌اند. مهم‌تر از آن، شانس دیدن موجوداتی را داشته‌ام که اکثر افراد یا نمی‌بینند یا بی‌تفاوت از کنار آنها رد می‌شوند. موقعیت‌هایی در زندگی من پیش آمده که شاید برای خیلی‌ها بعد از گذر سال‌های فراوان میسر شود و شاید هم اصلا میسر نشود.

چه فرقی بین علیرضا زمانی با سایر دانشجویان است؟ چرا دانشجویان دیگر نمی‌توانند چنین دستاوردهایی داشته باشند؟

به اعتقاد من، شاید بحث اصلی علاقه است. بدیهی است، اگر شما بدون پیش‌زمینه خاصی وارد یک رشته شوید، امکان موفقیت زیادی نخواهید داشت. جالب اینجاست که حتی در مقاطع تحصیلات تکمیلی هم خیلی از افراد کماکان علاقه‌ای به رشته خود ندارند. البته بخش عمده این مشکلات ناشی از فقر فرهنگسازی است؛ نیاز به توضیح نیست که اکثر قریب به اتفاق والدین فرزندان خود را تنها به سمت قبولی در بعضی رشته‌های خاص سوق می‌دهند، به طوری که افراد متوجه علاقه و استعدادهای خود نمی‌شوند. شخصا خوشحالم که علائق خودم را شناخته‌ام و توانستم آنها را دنبال کنم. تلاش من این است که هر سال نسبت به سال گذشته حداقل یک پله جلوتر باشم. من به این نتیجه رسیده‌ام اگر انسان احساس نکند، وجودش خلأیی را پر می‌کند، نمی‌تواند نقش موثری هم ایفا کند.

تا امروز چه کمک‌های معنوی‌ای دریافت کرده‌اید که فکر می‌کنید در پیشرفت‌تان موثر بوده؟

یکی از مهم‌ترین کمک‌هایی که تا امروز دریافت کرده‌ام، علاقه و محبتی بوده که برخی استادان دانشگاهم نسبت به من ابراز داشته‌اند؛ به عنوان مثال همین چند هفته پیش به دعوت یکی از استادان دانشگاه تهران، آقای دکتر حسین آخانی در یک سفر تحقیقاتی بی‌نظیر به قلب کویر حضور داشتم. این سفر به من اجازه داد با بزرگانی باشم که هر کدام جدای از موفقیت در حرفه‌شان، انسان‌های بی‌نظیری از نظر شخصیتی هستند. جدا از اینها باید اعتراف کنم بسیاری از محققان خارجی هم مرا دلگرم کردند. زمانی که من تنها یک علاقه‌مند صرف بودم و هیچ‌گونه اطلاعات تخصصی نداشتم، بسیاری از استادان خارجی بودند که با حوصله جواب سوالات من را می‌دادند، منابع اطلاعاتی خوبی را در اختیارم می‌گذاشتند و به معنای واقعی کلمه محبتی نبود که از من دریغ کنند.

خیلی‌ها می‌پرسند چه ضرورتی وجود دارد که ما بدانیم دقیقا چه گونه‌های عنکبوتی در کشور ما وجود دارد؟ پاسخ شما که کاشف تعداد زیادی از عنکبوت‌های ایران بوده‌اید به این سوال چیست؟

گونه‌های زیستی در سطح جهانی با سرعتی حدود هزار برابر حد طبیعی خود در حال انقراض هستند که این به خاطر فعالیت‌های انسانی و تاثیری است که در تخریب زیستگاه‌ها یا تغییرات اقلیمی داشته‌ایم. هدف نهایی علوم جانورشناسی این است که ما از این تنوع‌زیستی حفاظت کنیم. حفاظت از این تنوع بدون شناخت گونه‌ها میسر نخواهد بود، اما این مساله از جهات کاربردی هم حائز اهمیت است: به‌عنوان مثال بسیاری از گونه‌ها هستند که واجد اهمیت در پزشکی هستند، خیلی از گونه‌ها هستند که به عنوان آفت یا کنترل‌گر آفات مطرح هستند و بسیاری از گونه‌ها خواص کاربردی زیادی دارند. مثلا ترکیبات پروتئینی خاصی در زهر برخی عنکبوت‌ها شناخته شده که می‌تواند به عنوان داروی ضدسرطان مورد استفاده قرار گیرد.

نمونه‌های تحقیقاتی شما کجا نگهداری می‌شود؟

ما برای توصیف یک گونه، نیازمند یکسری نمونه‌های تیپ هستیم. این نمونه‌ها می‌بایست در موزه‌های معتبر ثبت شود تا اگر بعدها محققان خواستند روی آنها مطالعه کنند، امکانش فراهم باشد. بخش اعظم نمونه‌های تیپ من در موزه زنکنبرگ (Senckenberg Museum) آلمان نگهداری می‌شود، زیرا این موزه بسیار در دسترس است و فاکتورهایی مانند ضدحریق و ضدزلزله بودن و... در آن رعایت شده است؛ متاسفانه در مورد اکثر موزه‌های داخلی ما بسیاری از این شرایط محقق نیست.

اکتشافات علمی با ماجراهای جالبی برای کاشفان آنها همراه است. مایلید داستان یکی از کشف‌هایتان را برای خوانندگان جام‌جم تعریف کنید؟

جالب‌ترین گونه‌ای که برای شخص خود من اهمیت و ارزش بسیار زیادی دارد، نوعی عنکبوت جزر و مدی بود که در جزیره قشم کشف شد و داستان کشف آن هم خیلی اتفاقی بود. اواخر سال 94 برای نمونه‌برداری به جزیره قشم رفته بودیم و به صورت اتفاقی، یکی از مرجان‌هایی را که شکسته شده و روی ماسه‌های دریا شناور بود، بررسی کردیم. دو عنکبوت روی آن راه می‌رفتند که ابتدا به نظرم خیلی عادی آمد، حدس اولیه‌ام این بود که باد آنها را آورده. البته اطلاع داشتم که یک سری عنکبوت‌های خاص نواحی جزر و مدی در سایر نقاط جهان وجود دارند، اما چون در منطقه ما اصلا شناخته‌شده نبودند، ابتدا حتی شک نکردم. نزدیک‌ترین گزارش چنین عنکبوت‌هایی به ما 6000 کیلومتر دورتر و در کشور کره اتفاق افتاده بود. این عنکبوت‌ها ظاهر خیلی مشخصی ندارند، اما زیر میکروسکوپ قضیه فرق می‌کند و من به محض بررسی دقیق آنها متوجه شدم که این واقعا یک کشف است! در نهایت این گونه را به نام Paratheuma enigmatica نامگذاری کردیم که مقاله‌اش در ژورنال Zoology in the Middle East منتشر شد.

نامگذاری یک عنکبوت به نام رامبد جوان !

زیست‌شناسان، برخی گونه‌ها را با نام افراد مشهور و ستارگان سینما و تلویزیون به دنیا معرفی می‌کنند. علیرضا زمانی در توضیح این موضوع به جام‌جم می‌گوید: یکی از چیزهایی که که کار جانورشناس‌ها را برای مردم جذاب می‌کند، خلاقیت آنها در نامگذاری گونه‌های جدیدی است که کشف می‌کنند. نامگذاری گونه‌ها به اسم افراد مشهور در کل دنیا نسبتا معمول است؛ این کار غالبا با هدف جلب توجه عمومی نسبت به آن گونه‌ها انجام می‌شود، زیرا ما جانورشناسان دوست داریم سایر افراد هم این موجودات را دوست داشته باشند. وی تأکید می‌کند: ما از چیزی حفاظت می‌کنیم که آن را دوست داشته و راجع به آن آگاهی پیدا کرده باشیم. این خلاقیت در انتخاب نام است که حفاظت از گونه‌ها را برای عموم جذاب می‌کند.

این محقق زیست‌شناس با ذکر مثالی از کشفیات خود می‌گوید: سال گذشته من و یکی از همکارانم دو گونه از عنکبوت‌های ایران را به افتخار بازیگران سری فیلم‌های مرد عنکبوتی، به نام‌های Filistata maguirei و Pritha garfieldi نامگذاری کردیم که باعث شد، این عنکبوت‌های ایرانی بازتاب گسترده‌ای در خبرهای جهان داشته باشند.

نامگذاری عنکبوتی هم که به اسم رامبد جوان است، با نام Cebrennus rambodjavani به پیشنهاد یکی از همکاران بنده انجام شد و تلاشی بود برای قدردانی از زحمات رامبد جوان که همواره نسبت به محیط‌زیست متعهد بوده‌اند و در برنامه‌هایشان بارها به دغدغه‌های زیست‌محیطی پرداخته‌اند.

مهم‌ترین بُعد مساله این است که ما در هر کار و هر جایی که هستیم، بتوانیم قدمی موثر برداریم و این قدم موثر برداشته نمی‌شود مگر با خلاقیت و جذب مخاطب؛ حتی علم هم نیازمند تلطیف و توجه همگان است.

فرناز حیدری