موصل و پیچیدگی‌های پس از داعش

موصل مرکز استان نینوا و یکی از بزرگ‌ترین شهرهای عراق بوده و دارای تنوع قومی - مذهبی زیادی است. وجود اعراب سنی، کردها، مسیحیان، ترکمن‌ها و سایر گروه‌ها، این شهر را به رنگین‌کمان اقوام و مذاهب بدل کرده است. اهمیت موصل به قدری است که پای قدرت‌های منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای را هم به میدان کشیده است.

شاید مهم‌تر از این سوال که چه کسانی باید در آزادسازی موصل شرکت کنند، این پرسش است که سرنوشت موصل پس از داعش چه خواهد شد؟ این سوال حتی اهمیت شکست داعش در موصل و حتی تبعات احتمالی آن مانند حرکت به سمت سوریه و... را به نوعی تحت‌الشعاع قرار داده است. زیرا به دلیل وجود طیف متنوعی از بازیگران داخلی و خارجی و منافع آنها، موصل پس از آزادی نیز احتمالا کانون بحران خواهد بود. سناریو‌های مختلفی را در این خصوص می‌توان در نظر گرفت.

ممکن است اعراب سنی که اکثریت نسبی را در موصل و استان نینوا دارند خواستار به دست گرفتن اختیارات در شهر شده و چه بسا براساس قانون اساسی عراق به دنبال ایجاد اقلیم عربی - سنی در عراق با محوریت استان نینوا باشند. اقلیم کردستان هم با توجه به این‌که کردها بیشترین فراوانی را در موصل پس از اعراب سنی دارند و با توجه به نزدیکی جغرافیایی موصل با اقلیم، نیم نگاهی به موصل پس از آزادی داشته و به بهانه وجود کردهای ایزدی و ... بی‌میل به الحاق بخشی از این منطقه به اقلیم کردستان نیست.

بازیگر دیگر ترکیه است که با حضورش در بعشیقه و اختلافاتش با مقامات عراقی و اصرار بر شرکت در عملیات آزاد سازی موصل و تاکید بر حفظ ساختار اولیه شهر، ضلع دیگر این مناقشه را تشکیل می‌دهد و با طرح ادعاهایی قدیمی توسط مقامات ترک ضمن توجیه حضور خود در خاک عراق، تلاش دارد جا پایی برای خود در آینده تحولات شمال عراق ایجاد کند و چه بسا در صورت تجزیه عراق به دنبال الحاق موصل به خاک ترکیه باشد.

عنصر دیگر این معادله حشد الشعبی یا نیروهای بسیج مردمی طیف شیعه عراق است که نقش مهمی را در مبارزه با داعش در عراق ایفا می‌کند. با وجود اختلافات با نخست‌وزیر و اعتراضات بازیگران منطقه‌ای مانند عربستان‌، ترکیه و ... و تلاش برای عدم حضور حشد الشعبی در عملیات آزادسازی موصل، بالاخره این گروه نیز جزو نیروهای عملیات قرار گرفت. نگاه حشد الشعبی به موصل حفظ تمامیت ارضی عراق است. دولت و ارتش عراق نیز در این زمینه با حشد الشعبی اتفاق نظر دارند.

جمهوری اسلامی ایران نیز هر چند در عملیات آزادسازی موصل حضور مستقیم ندارد، اما سرنوشت موصل پس از آزادی برای ایران که از حرکات آینده ترکیه و اقلیم، نگرانی‌هایی دارد نیز از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است.

به عوامل فوق، باید این نکته را نیز بیفزاییم که شکست داعش در موصل به معنای تخلیه کامل نبوده و همچنان رد پای تحرکات ضد امنیتی و درگیری‌های محدود را خواهیم دید.

کوتاه سخن این‌که به دلیل وجود نیروهای متعدد با منافع گاها متعارض در عملیات آزاد سازی موصل، حتی در صورت آزادی کامل شهر و خروج داعش، سهم‌خواهی از این شهر ممکن است به بروز درگیری میان نیروهای شرکت‌کننده در آزادسازی مانند حشد الشعبی و پیشمرگه یا ورود نیروهای ترکیه و تنش این کشور با عراق شده که تبعات چنین درگیری‌هایی ممکن است باعث تبدیل موصل به حلب دوم و آوارگی احتمالی بیش از 500 هزار نفر شود. به هر صورت دولت مرکزی عراق باید برای جلوگیری از بروز چنین مواردی تدابیر لازم را اتخاذ کند و ایران نیز که همیشه خواستار حفظ تمامیت ارضی عراق است، می‌تواند با رایزنی با عراق و ترکیه و حشد الشعبی و حتی اقلیم کردستان، برای رسیدن به یک راهکار میانه نقش محوری ایفا کند.

سید مهدی نبوی

کارشناس مسائل غرب آسیا و عضو موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام