از پایان ماموریت «رزتا»، تا آغاز هفته فضا

رُزتا آرام گرفت!

کاوشگر فضایی «رزتا» که حدود دو سال در مدار دنباله‌دار 67 پی قرار داشت، جمعه نهم مهر در عملیاتی هدایت‌شده به سطح آن برخورد کرد و به ماموریت خود پایان داد. این کاوشگر به همراه ربات سطح‌نشینش موسوم به فیله، 12 اسفند 82 با هدف کاوش دنباله‌دار 67پی/ چرویوموف ـ گراسیمنکو به فضا پرتاب شد. رزتا ماموریت داشت تا پس از رسیدن به این دنباله‌دار، فیله را به سمت آن رها کند و همزمان خود نیز از فاصله حدود 30 کیلومتری به بررسی دنباله‌دار بپردازد. این نخستین‌بار در تاریخ بود که یک کاوشگر در مدار دنباله‌داری قرار می‌گرفت و بخشی از آن روی دنباله‌دار فرود می‌آمد. رزتا سفری طولانی و پیچیده به سوی هدفش داشت تا سرانجام،‌ مرداد 93 در مدار آن قرار گرفت. هدف از پرتاب رزتا بررسی ساختار دنباله‌دار 67پی و شناخت ترکیبات شیمیایی آن بود؛ و این که آیا می‌توان ردی از عناصر اولیه شکل‌گیری حیات در زمین در دنباله‌دارها پیدا کرد؟ اغلب دانشمندان اعتقاد دارند، عناصر حیات با برخورد دنباله‌دارها به زمین آمده است.

خوشبختانه کاوشگر رزتا و سطح‌نشین فیله توانستند‌ اسیدآمینه و برخی دیگر از ترکیبات و مولکول‌های زیستی را در دنباله‌دار 67پی تشخیص دهند. رزتا توانست ترکیبات و پدیده‌های منحصر به فردی را در دنباله‌دار 67 پی کشف کند. این اطلاعات دیدگاه ما را از نحوه شکل‌گیری منظومه شمسی و نیز منشأ آن بهبود بخشید. دنباله‌دارها اجرامی عمدتا تشکیل شده از یخ و غبار هستند که در مناطق مرزی منظومه شمسی شکل می‌گیرند و سپس در مداری کشیده به دور خورشید می‌گردند. به همین دلیل این اجرام سوژه‌های مناسبی برای کاوش گذشته منظومه شمسی ما هستند. رزتا این اقبال را داشت که در مدار دنباله‌داری قرار بگیرد که از شکل‌گیری آن مدت زیادی نمی‌گذشت و نخستین گردش خو‌د را به دور خورشید تجربه می‌کرد. از این رو دنباله‌دار 67 پی جرم بکر و دست‌نخورده‌ای محسوب می‌شد.

با وجود آن که ارتباط با سطح‌نشین فیله مدتی پس از فرودش قطع شد، اما کاوشگر رزتا 25 ماه در مدار این دنباله‌دار باقی ماند و سرانجام روز جمعه با برخورد به آن به ماموریت تاریخی و مهم خود پایان داد.

سالگرد آغاز عصر فضا

دیروز سه‌شنبه 13 مهر ‌95، پنجاه و نهمین سالگرد پرتاب «اسپوتنیک ـ 1»، نخستین ماهواره جهان بود. شوروی این ماهواره را سال 1336 خورشیدی به فضا پرتاب کرد. 10 سال پس از این رویداد در 19 مهر 46 نخستین معاهده استفاده صلح‌آمیز از فضا در سازمان ملل متحد تصویب شد. مجمع عمومی این سازمان در سال ‌78 حد فاصل این دو رویداد تاریخی (13 تا 19 مهر هر سال) را به عنوان هفته جهانی فضا اعلام کرد. هدف از این نامگذاری، آشناکردن مردم با فناوری فضایی و نقش آن در بهبود زندگی انسان‌هاست. به همین دلیل همه ساله گروه‌ها، انجمن‌ها و سازمان‌های فضایی جهان برنامه‌های مختلفی را به این منظور در سراسر جهان برگزار می‌کنند.

انجمن هفته جهانی فضا، هر سال شعاری را برای آن انتخاب می‌کند. شعار امسال «سنجش از دور؛ توانمندسازی آینده» اعلام شده است. سنجش از دور عنوان گروهی از ماهواره‌ها در فضا است که هر روز تصاویر زیادی در طول موج‌های مختلف تهیه می‌کنند. بررسی این تصاویر نقش مهمی در مدیریت منابع طبیعی، محیط زیست، کشاورزی، شهرسازی و... دارد. به طور مثال در کشاورزی با کمک تصاویر ماهواره‌های سنجش از دور می‌توان میزان سطح زیر کشت محصولات را با دقت و سرعت بالایی محاسبه کرد. تصاویر سنجش از دور، با دقت بالایی میزان توسعه یا تخریب منابع طبیعی ازجمله جنگل‌ها، سفره‌های آب زیرزمینی و مواردی از این دست را به کارشناسان نشان می‌دهد.

در حال حاضر، مرکز فضایی البرز در ماهدشت کرج،‌ تنها مرکز دریافت تصاویر ماهواره‌های سنجش از دور در ایران است. متاسفانه این مرکز در سال‌های گذشته به دلیل تحریم‌های بین‌المللی قادر به دریافت تصاویر ماهواره‌ای نبوده است، اما پیش‌بینی می‌شود این روند،‌ سال‌های آینده تغییر کند. همچنین سازمان فضایی ایران هم برنامه‌هایی را برای طراحی و ساخت ماهواره‌های سنجش از دور با مشارکت کشورهای خارجی دنبال می‌کند. با توجه به وسعت کشورمان ایران و گستردگی اقلیم و منابع موجود در آن، توسعه زیرساخت‌های مرتبط با سنجش از دور بسیار حیاتی محسوب می‌شود.

محمدرضا رضایی

جام‌جم