گنجینه زبان فارسی دردل «اوستیک»

زبان‌های ایرانی، به عنوان شاخه‌ای از گروه زبان‌های «هندوایرانی»، یکی از ده شاخه اصلی خانواده زبانی بزرگ «هندواروپایی» است.

زبان‌های ایرانی به سه یا چهار دوره: پروتو ایرانی، ایرانی باستان، ایرانی میانه و ایرانی نو، تقسیم و زبان‌های ایرانی نو به دو بخش اصلی خاوری و باختری تقسیم می‌شوند.

از مهم‌ترین زبان‌های ایرانی باختری که تقسیم‌بندی گسترده‌ای دارند، می‌توان به اینها اشاره کرد:

پارسی، بلوچی، لری، کردی، تاتی، تالشی، مرکزی، زازا و...

زبان‌های ایرانی خاوری، همه در بیرون از مرزهای کنونی ایران هستند و در منطقه وسیعی از قفقاز تا ترکستان چین رواج دارند.

آسی با دو گویش «ایرونی» و «دیگوری» در قفقاز، از مهم‌ترین زبان‌های ایرانی خاوری محسوب می‌شود. زبان آسی که آن را «اوستیک» نیز می‌نامند، یکی از مهم‌ترین زبان‌های ایرانی نو خاوری و در عین حال باختری‌ترین زبان این گروه است با حدود 700 هزار گویش ور که به‌طور عمده در بخش‌های مرکزی ناحیه قفقاز، یعنی در جمهوری خودگردان اوستیای شمالی در فدراسیون روسیه و در ناحیه خودگردان اوستیای جنوبی به سر می‌برند.

آسی آخرین بازمانده گویش‌های ایرانی شمال خاوری (سکایی ـ سرمتی ) است که در روزگار باستان در نواحی گسترده‌ای از جنوب روسیه با آنها سخن می‌گفته‌اند.

زبان آسی امروزه دو گویش دارد: دیگوری یا آسی باختری و ایرون یا آسی خاوری که زبان اکثریت این قوم است. هرچند گویش ایرونی جمعیت بیشتری دارد،‌ اما گویش دیگوری از نظر آوایی و دستوری کهن‌تر از ایرونی است.

از آنجا که زبان آسی بسیاری از ویژگی‌های زبان‌های کهن ایران رامانند حالات صرفی اسم، به کار بردن پیشوندهای متعدد برای افعال، صرف فعل به شیوه زبان‌های ایرانی، غلبه پسوند بر پیشوند که از ویژگی‌های ایرانی باستان است و... تاکنون حفظ کرده است، از ریشه‌دار‌ترین زبان‌های ایرانی نو به شمار می‌آید و تنها زبان ایرانی نویی است که از زبان پارسی تاثیر نپذیرفته است.

زبان آسی به خاطر ارتباط فرهنگی و زبانی طولانی با اقوام همسایه، واژه‌های قفقازی، روسی و ترکی زیادی را به کار می‌برد، اما افعال اصلی، واژگان اندام بدن، شمارگان، واژگان خویشاوندی و‌... همه ریشه ایرانی دارند و به آسانی قابل تشخیص هستند.

زبان آسی، آنچنان ویژگی‌های ایرانی کهن را حفظ کرده است که بسیاری از واژگان آن همانند زبان باستانی اوستایی ( هزاره دوم پیش از میلاد ) است.

برای نمونه در زبان آسی به دل zærdæ می‌گویند که همان zered اوستایی است و واژه دل امروزی برگرفته از همین واژه اوستایی است. یا در اوستایی vās یعنی خروشیدن، فریاد زدن و در آسی wast هم یعنی غریدن، اما امروزه در پارسی چنین فعلی وجود ندارد.

مردم اوستیا، سرزمین خود را «ایرستان» می‌نامند، به‌عنوان مثال ما می‌گوییم اوستیای جنوبی، ولی خودشان می‌گویند Хуссар Ирыстон «ﺧﻮﺳّﺂر اﯾﺮِﺋﺴﺘﻮن» که ایرستون یا ایرستان واژه «ایر» دارد که بیان‌کننده مردمان ایرانی است .

روشن است که کاوش دردل زبان اوستیک و سایر زبان‌های مشابه می‌تواند کمک زیادی به حفظ زبان فارسی از لغات بیگانه کرده و دامنه لغات آن را افزایش دهد، چراکه این زبان‌ها به نوعی یک فرهنگستان زبان و ادب فارسی هستند که می‌توانند زبانی را که اکنون با آن سخن می‌گوییم، پربارکنند.

میر مهرداد میر سنجری

پژوهشگر فرهنگی