آب را «ول» نکنیم

در قرآن، آب از چه جایگاهی برخوردار است و چه توصیه‌هایی در مورد نحوه استفاده درست از این نعمت بزرگ الهی شده است؟

یکی از نعمات بزرگ الهی، نعمت آب است .شاید در بیش از 40 آیه در مورد آب، خدا با ما صحبت کرده و در بعضی از این آیات به گونه‌ای در باره آب به ما هشدار داده شده و این طور خداوند با ما صحبت کرده که نعمت آب یک نعمت رو به زوال است و دائم نیست و تصور نکنید آب همیشه در درسترس است. این نوع سخن گفتن، یک نوع هشدار است به کسانی که آب را درست مصرف نمی‌کنند .

در آیه 18 سوره مبارکه مومنون آمده است که «وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً بِقَدَرٍ». یعنی ما از آسمان آبی فرو فرستادیم به اندازه مشخص و معین و در ادامه می‌فرماید: «فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ» یعنی این آب را در دل زمین ساکن کردیم. بعد می‌فرماید: 'وَإِنَّا عَلَی ذَهَابٍ بِهِ لَقَادِرُونَ» یعنی ما می‌توانیم این آب را از دسترش شما خارج کنیم. به تعبیری دیگر، خدا می‌خواهد بیان کند فکر نکنید این آب چیزی است که هر وقت بخواهید در دسترس شماست. طبیعتا کارهایی که موجب می‌شود بلا دامنگیر انسان بشود و خدا نعمتش را از انسان بگیرد، اسراف است. اگر ما در مصرف آب زیاده‌روی کردیم و صرفه‌جویی لازم را نکردیم و آن مقدار آبی که خداوند به اندازه نیاز در اختیارمان قرار داده از دست بدهیم، اگرچه این یک عقوبت الهی است، ولی جز خودمان کسی دیگر را نباید ملامت کنیم .

بدانیم از دست دادن آب هم گناهی نابخشودنی است و مقصر اصلی در این باره هم خودمان بودیم و هم یک عقوبت آسمانی است که در آیه 18 سوره مومنون به آن اشاره شده است. در آیات دیگری مثل آیه 9 سوره مبارکه «ق» خدا می‌فرماید «وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُّبَارَکًا» یعنی ما از آسمان، آبی فروفرستادیم که این آب با برکت است. «برکت» یک واژه معنادار در ادبیات قرآن و روایات است. هر کاری که با برکت شد یک صبغه و رنگ و بوی الهی پیدا می‌کند.

قرآن از ما می‌خواهد نگاهمان به آب نگاه به یک مخلوق مبارک و یک موجود با برکت باشد. طبیعتا اقتضا می‌کند در تعامل با چنین پدیده‌ای، آداب خاصی را رعایت کنیم. یکی از کارهای ناپسند در مورد نعمت‌های الهی مثل آب، اسراف و تبذیر است. اسراف یعنی زیاده‌روی. تبدیز هم به این معناست که شما چیزی را در جایی که شایسته نیست استفاده کنید.

مثلا اگر در آشامیدن زیاده‌روی کنیم، این می‌شود اسراف. اگر ما می‌توانیم کاری را بدون استفاده از آب انجام دهیم، از آب استفاده کنیم، به چنین کاری تبدیز گفته می‌شود. مثلا فرض کنید ما می‌توانیم حیاط منزل را جارو کنیم و به جای این که با جارو، آشغال‌ها را جمع‌آوری کنیم از آب استفاده کنیم. این همان مصداق تبذیر است.

در سنت و سیره پیامبر و اهل بیت نحوه استفاده از این نعمت الهی در لحظات مختلف زندگی به چه شکل و صورتی است؟

پیامبر گرامی اسلام برای وضو، وقتی آب را می‌دیدند توجه به خدا می‌کردند و می‌گفتند: «الحمد لله الذی جعل الماء طهورا» یعنی ستایش از آن خدایی است که آب را پاک و پاک کننده قرار داده است. تعامل معصومین با آب مانند تعامل با موجودی بود که با یک نعمت ارزنده مواجه شده و قدرشناس آن است. چنین تعاملی اقتضا می‌کند در مصرف این نعمت آسمانی به تمام آداب دینی پایبند باشیم. وقتی خدا چنین نعمتی در اختیار ما قرار می‌دهد و چند جا هم در مورد اهمیت این نعمت با ما سخن می‌گوید، مقتضای مسلمانی این است که در برخورداری از این نعمت هم در چارچوب رضایت خداوند متعال حرکت کنیم.

در سیره اهل بیت هم نمونه‌های فراوانی از اهمیت دادن به این نعمت الهی وجود دارد. در روایت داریم شخصی در کنار رودخانه‌ای وضو می‌گرفت. بدیهی است در چنین جایی آب فراوان است و اگر کسی به سر و صورت خود زیاد آب بریزد در ظاهر ایراد چندانی ندارد. ولی امام صادق(ع) این شخصی را که وضوی مصرفانه می‌گرفت، مورد ملامت قرار دادند و به آن فرد متذکر شدند خداوند از اسراف ناراضی است. بنابراین در شرایطی که آب کم باشد وظیفه ما سنگین تر خواهد بود.

در فقه چه توصیه‌هایی برای صرفه جویی در آب شده است؟

فقیهان بزرگ فرموده‌اند اگر آب به اندازه‌ای نبود که شما وضو بگیرید یا غسل کنید و شرایط به گونه‌ای بود در صورت انجام غسل و وضو، حیوان شما از تشنگی بمیرد، ملزمید برای ادای فریضه نماز،تیمم کنید و واجب است که آب را برای رهایی از مرگ به حیوان بدهید. بنابراین توجه به آب و نحوه استفاده درست از آن و پرهیز از اسراف جزو تاکیدات آیات و روایات است.

برخی برای تمیزی و پاک شدن وسواس زیادی دارند و آب را زیادی هدر می‌دهند. در دستورات شرعی و احکام دینی چه توصیه‌های به این گروه از دینداران شده است؟

درباره اعمال شرعی روایتی از پیامبر داریم که فرمودند غسل با آبی معادل یک صاع (حدود دو لیتر) انجام می‌شود. در مورد وضو هم گفته اند با آبی معادل یک مد( حدود 100 تا 150 سی‌سی) هم می‌شود وضو گرفت. بعد فرمودند در آینده کسانی خواهند آمد که این مقدار آب را برای غسل و وضو کم می‌دانند. اینها برخلاف سنت من هستند. سنت پیامبر و معصومین صرفه‌جویی در آب مخصوصا برای عبادات است. حتی در فقه داریم که برای وضو، شستن صورت و دست‌ها بار اول واجب، بار دوم مستحب و بار سوم حرام است. متاسفانه برخی متدینین مبتلای به وسواس هستند و این ناشی از تحریک شیاطین و ابلیس است. خداوند در سوره مبارکه ناس از مردم خواسته است که از شر وسوسه‌های شیطان به او پناه ببرند.

برای صرفه‌جویی درآب باید الگوی مصرف در جامعه تغییر کند. در کلام و گفتار فقهای بزرگ و علمای دینی مثل امام راحل چه توصیه‌هایی برای تغییر این الگوی مصرف آمده است؟

بزرگان دین ما در چارچوپ قرآن و روایت عمل می‌کنند و در همه زمینه‌ها از جمله مصرف آب اهل صرفه‌جویی بودند. امام راحل جمله معروفی دارند به این مضمون که زیاده‌روی در مصرف آب و برق حرام است و موجب ضمان می‌شود. ضمان معنای خاصی دارد؛ یعنی شما اگر در مصرف زیاده روی کردید، این طور نیست که بگویید پول آن را پرداخت کردید، بلکه شما بدهکارید و فردای قیامت در مورد این نحوه اسراف بازخواست می‌شوید. بنابراین خرید یک محصول مجوزی به شما نمی‌دهد که در نحوه استفاده از آن صرفه‌جویی نکنید و مسرفانه آن را به هدر بدهید.

وقتی از سبک زندگی صحبت می‌کنیم و نحوه زندگی و منش و رفتار کسانی را که در زندگی اجتماعی از الگوهای غربی تقلید می‌کنند مورد چالش قرار می‌دهیم، به این نکته هم باید توجه داشت که در برخی رویه‌های زندگی، غربی‌ها کارنامه بهتری دارند از جمله نحوه مصرف آب. در کشورهای غربی با این که منابع آبی زیادی دارند، اما سرانه مصرف آب در این کشورها به نسبت کشور ما پایین است.

فتاح غلامی

اندیشه