سنگ محک تاریخ و عیار بهارستان

برگزاری انتخابات برای شکل‌گیری مجلس، نیازمند فلسفه‌ای سیاسی مبتنی بر تکیه بر رأی و اراده مردم است. فلسفه‌ای که انقلاب مشروطه آن را وارد اندیشه سیاسی در ایران کرد و با وجود این، سابقه استبدادزدگی در ایران و اقتدارگرایی سلطنتی، نهادینه شدن این فلسفه در قالب خانه ملت را به شکل‌گیری انقلاب اسلامی موکول کرد؛ انقلابی که 72 سال پس از صدور فرمان مشروطه، توانست فرصتی برای تقویت نظام پارلمانی ایجاد کند.

صف‌آرایی اشراف در برابر رأی ملت

شکل‌گیری اولین مجالس در ایران همزمان با مصوباتی درباره لغو امتیازات شاهانه بود؛ مصوباتی که بسرعت باعث صف‌آرایی مخالفان در برابر نهاد پارلمان شده و جبهه‌ای ضدپارلمانی را پدید آورد که هنوز هم می‌توان گرایش‌هایی از این تفکرات را در سپهر سیاست به تماشا نشست.

همین مخالفت‌ها با اندیشه پارلمانی در ایران، خیلی زود نه فقط مجلس که جنبش مشروطه را به‌سوی استبدادی دوباره رهنمون کرد و سپس به شکل‌گیری سلسله‌ای انجامید که جز سرکوب مجلس، گامی برای تحکیم نظام مردم‌سالاری در ایران برنداشت.

چه استبداد رضاخانی و چه دوره سلطنت محمدرضا پهلوی، نمادی از مقابله دربار با رأی مردم بود که از جمله مهم‌ترین مصادیق آن، تضعیف مجلس، مقابله با آزادی انتخابات و ورود نمایندگان سفارشی به مجلس شورای ملی بود.

روشن بود سلطنت مطلقه‌ای که فلسفه وجودی آن بر اساس نوعی پاتریمونیالیسم (پدرسالاری سیاسی) بود، هیچ‌گاه رأی مردم و رقابت‌های سالم پارلمانی را برنمی‌تابید.

انقلاب اسلامی و توسعه مردم‌سالاری دینی

با این حال با پیروزی انقلاب اسلامی، فرصت برای شکل‌گیری نهاد پارلمان در ایران و پیدایش احزاب براساس آن، مهیا شد. 35 سال پیش در چنین روزی با تشکیل اولین دوره مجلس شورای اسلامی، بستر لازم برای شکل‌گیری یک مجلس فراطبقاتی و غیرفرمایشی فراهم شد و نمایندگان واقعی مردم توانستند بی‌هراس از اعمال نفوذ حاکمیتی به خانه ملت راه پیدا کنند.

از این دوره به بعد، مجلس با دو وظیفه مهم قانونگذاری و نظارت بر حسن اجرای قانون به نهادی مردمی در نظام تصمیم‌گیری ایران تبدیل شد که در هر دوره بر ظرفیت‌های آن برای اعمال نظر بیشتر افزوده می‌شود. هرچند همچنان برخی موانع پیش‌روی نظام پارلمانی می‌تواند فعالیت‌های خانه ملت را به بن‌بست بکشاند؛ اما دست‌کم تداوم بدون تعطیلی فعالیت نهاد مجلس در این مدت که تقریبا در تاریخ ایران بی‌سابقه است، نشان می‌دهد جایگاه پارلمان در ساختار سیاسی ایران تثبیت شده است.

تجربه 35 سال نظام پارلمانی در ایران

در دهه اول انقلاب که مصادف با تشکیل سه دوره مجلس بود، کشور با بحران‌های ناشی از بی‌ثباتی‌های ماه‌های نخست انقلاب، تروریسم هدایت‌شده از بیرون مرزها و جنگ تحمیلی دست و پنجه نرم می‌کرد. شهادت جمع کثیری از نمایندگان مجلس شورای اسلامی در دهه‌60 ، فشار بر احزاب شکل‌گرفته در دل انقلاب و ترور مدافعان فعالیت پارلمانی و تشکیلاتی در ایران از جمله شهید بهشتی، ازجمله حوادثی بود که باعث شد مردم‌سالاری پارلمانی در کشورمان با چالش‌هایی روبه‌رو شود.

با این همه نمی‌توان نقش مهم مجلس در تثبیت نظام برآمده از انقلاب اسلامی و قانونگذاری برای حاکمیت قانون مبتنی بر شریعت اسلامی را از سوی نمایندگان نادیده گرفت. اقداماتی که پایه اولیه سیاستگذاری مذهب‌محور در ایران به‌شمار می‌رفت. با پایان جنگ تحمیلی، رقابت‌های حزبی برای دستیابی به کرسی‌های مجلس آغاز شد. رقابت‌هایی که از دل آن، دیگر نهاد مردمی نظام تصمیم‌گیری، یعنی دولت نیز شکل گرفته و هرچند نظام سیاسی در ایران، ساختاری ریاستی دارد ـ یعنی انتخاب رئیس‌دولت با رأی مستقیم مردم و نه انتخاب نمایندگان مجلس صورت می‌گیرد - اما نمی‌توان نقش تحولات پارلمانی را در ساختار سیاسی نادیده گرفت.

آفت پوپولیسم و نظام پارلمانی

چنان که گفته شد، افزون بر نقش کلیدی مجلس در نظام سیاستگذاری کشور، برخی آفت‌ها که شاید برآمده از همان جبهه ضدپارلمانی در تاریخ معاصر کشورمان باشد، همواره کارآمدی مجلس را تهدید کرده و بیم آن می‌رود که همین آفات، در نهایت بی‌اعتمادی عمومی به نظام پارلمانی را موجب شود. در پایان دهه 70، شکل‌گیری مجلسی که برخی نمایندگان در آن موضعی اپوزیسیونی و غیرهمدلانه با نهادهای تثبیت شده سیاسی در ایران داشتند، باعث شد خانه ملت درگیر حاشیه‌هایی شود که برای سال‌ها بر رقابت‌های پارلمانی در ایران سایه انداخت. هرچند این حاشیه‌ها به تضعیف کوتاه‌مدت مجلس در ساختار سیاسی کشور منتهی شد، اما تجربه‌ای بود برای دور نگه داشتن نهاد پارلمان از دست‌اندازی رقابت‌های رادیکال حزبی و پوپولیسمی که دردسرآفرین بود.

با گذار از این شرایط ویژه، مجالس بعد با وجود برخی حساسیت‌های سیاسی توانستند به دغدغه‌های عمومی پاسخ داده، نظام پارلمانی را روی ریل قانونی خود قرار دهند؛ طوری که حالا در آستانه شکل‌گیری مجلس دهم، قهر سیاسی برخی احزاب، نگرانی‌های امنیتی از انتخابات و بیم تشکیل مجلسی ناکارآمد به حداقل رسیده و کم نیستند کارشناسانی که پیش‌بینی می‌کنند مجلس دهم، مجلس ژنرال‌های سیاسی خواهد بود.

نمایندگان در آزمون سال آخر

با این حال، نمایندگان دوره نهم مجلس هنوز یک سال دیگر فرصت دارند برای تبدیل کردن مجلس نهم به یکی از موثرترین مجالس پس از انقلاب تلاش کنند. همزمانی این دور از مجلس با دوره احتمالا پایانی مذاکرات سرنوشت‌ساز هسته‌ای از یک‌سو و در پیش بودن تصویب برنامه ششم توسعه، از این مجلس، دوره‌ای کلیدی ساخته که عملکرد هوشمندانه نمایندگان می‌تواند آن را تاریخ‌ساز کند.

در تاریخ معاصر ایران، ذکاوت نمایندگان در بررسی توافقات خارجی بویژه آنها که مربوط به حوزه انرژی و جدال بر سر آن بوده، توانسته از مجلس یک نهاد سرنوشت‌ساز بسازد و حالا نمایندگان مجلس نهم نیز فرصت تجربه چنین مقطعی از تاریخ را پیدا کرده‌اند. از دیگر سو، درگیر نشدن نمایندگان به مباحث زودرس انتخاباتی، خواهد توانست نقش آنها در تدوین و تصویب سند پنج ساله ششم توسعه را برجسته کند و باعث شود کشور در راه تحقق اهداف سند چشم‌انداز توسعه، گام‌های محکم‌تری بردارد. بدیهی است، پرهیز از هرگونه حاشیه‌سازی، ورود به مباحث غیرکلیدی و درگیر نشدن با جدل‌های سطحی می‌تواند مجلس نهم را به یکی از موفق‌ترین مجالس پس از انقلاب تبدیل کند و میراثی گرانبها برای نمایندگان دوره آتی مجلس بر جا بگذارد.

یوسف آبشاریان ‌/‌ جام‌جم