قلقلک فکر

برای ما در عالم کودکی، قلقلک دست‌های چروکیده آنها، نوازشگر بود. حس خوب کودکی را برای ما به ارمغان می‌آورد. حس شیرین بازی با والدین و بزرگ‌تر‌ها بر زبان‌مان می‌ماند. فقط این نبود. بازی‌های دیگری هم بود. در عالم کودکی بسیاری از اوقات ما در کنار والدین به انواع و اقسام بازی‌ها می‌گذشت. هنوز هم بخشی از بهترین خاطرات کودکی مربوط به دور‌همی‌های فامیل می‌شد که کوچک و بزرگ کنار هم می‌نشستند و اسم فامیل بازی می‌کردند. نقطه بازی هم بود؛ بازی‌ای که ابتدا تند پیش می‌رفت و رفته‌رفته با زیاد شدن خطوط، رنگ پیچیده‌تری به خود می‌گرفت. از این دست بازی‌ها زیاد بودند. بازی‌هایی که اغلب بزرگ‌ترها و والدین پا به پای کودکان در آن مشارکت داشتند و تلاش می‌کردند در کنار امور مدرسه، بخشی از فراغت بچه‌ها را با برنامه‌های هدفمند اینچنینی مثل بازی‌های فکری پر‌کنند. آن مواقع ‌ مثل این روزها خبری از انواع و اقسام بازی‌های رایانه‌ای نبود و والدین هم وقت بیشتری را در کنار فرزندانشان سپری می‌کردند. حالا تحقیقات نشان می‌دهد یکی از دلایلی که در یکی دو دهه گذشته سبب افزایش فاصله میان فرزندان و والدین شده، این است که برخی والدین به دلیل مشغله زیاد، دیگر فرصت بازی کردن با فرزندانشان را ندارند.

تعریف بازی

اما بازی چیست؟ بازی در لغتنامه دهخدا چنین تعریف شده است: «هر کار که مایه سرگرمی باشد. رفتار کودکانه و غیر جدی برای سرگرمی. کار تفریحی. لَعب. لهو.» اما در دیدگاه علمی‌تر، بازی، آموزش لذت‌بخشی است که در آن، شاگردان با فعالیت‌های لذت‌بخشی آموزش می‌بینند. ژان ژاک روسو، اندیشمند سرشناس معتقد است: «به جای پند و اندرز و همچنین منع کردن و بازداشتن، بهتر است زمینه‌ای برای حرکت، فعالیت، بازی و ورزش پدید آوریم». حتی یونانیان باستان نیز در فلسفه خود، به تعریف و نقش بازی اشاره کرده‌اند. افلاطون هم نقش بازی را در رشد و پرورش کودکان و نیز تحول منش آنان مفید می‌داند و بازی را زمینه‌ای برای شناختن توانایی‌های آنان می‌داند. سقراط نیز نقش بازی را نه تنها در رشد و پرورش کودکان و همچنین در تحول منش آنان می‌پذیرد، بلکه آن را زمینه‌ای برای شناخت توانایی‌های آنان عنوان‌می‌کند.

بازی در دین مقدس اسلام نیز برای تزکیه و پیشرفت انسان‌ها و پرورش جسم و روح آنها مورد تاکید قرار گرفته است. پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «بازی کنید و تفریح داشته باشید؛ اما به شرط دینداری؛ زیرا بدون آن، معنا ندارد». اسلام توصیه می‌کند، پدران و مادران امکانات لازم را برای بازی کودکان فراهم کنند و خیال نکنند در صورت بازی با فرزندانشان، اقتدار آنان خدشه‌دار خواهد شد.

فواید بازی کردن

بازی، طبیعی‌ترین فعالیت بچه‌هاست. از طریق بازی کودکان خود را نشان می‌دهند و دنیای خود را کشف می‌کنند. گرچه ممکن است بازی را فقط در حد سرگرم کردن، شاد کردن و تفریحی برای بچه‌ها قلمداد کنیم، ولی فعالیتی بسیار مهم برای تمام سنین تلقی می‌شود. از طریق بازی کردن، بسیاری از مهارت‌ها آموخته می‌شود. بازی مهارت‌های زبانی و استدلالی را تقویت کرده، باعث تفکر آزاد و مستقل می‌شود و در حل مشکلات کمک می‌کند. بازی کمک می‌کند تا بیشتر بر رفتار خود تمرکز و آن را کنترل کنند. به وسیله بازی، کودکان به کشفیات مختلف پی می‌برند. قضاوت و استدلال را می‌آموزند و خلاقیت را فرا می‌گیرند و در نتیجه فرآیند فکری خود را بتدریج که رشد می‌کنند، بهبود می‌بخشند.

انواع بازی‌ها

بازی‌ها را می‌توان بر اساس محتوای آن به چند دسته کلی طبقه‌بندی کرد؛ در صدر این طبقه‌بندی بازی‌های فکری قرار می‌گیرند. هدف از این بازی‌ها شکوفایی استعدادها و توانایی‌های ذهنی است. دسته دیگر بازی‌ها، شامل مواردی است که در آن فعالیت‌های بدنی و فیزیکی صورت می‌گیرد. معمولا انواع مختلف ورزش‌ها در این گروه قرار دارند. این قبیل بازی‌ها علاوه بر کمک به تندرستی و مقابله و رفع بیماری‌های احتمالی، باعث افزایش توان جسمی و همچنین ایجاد شادی و نشاط و تجربه لذت مبارزه و مقابله به شکلی دور از خشونت‌می‌شوند.

اما در یک طبقه‌بندی دیگر بازی‌ها را می‌توان به اقسام زیر تقسیم کرد؛ نخست بازی‌های خیابانی است. اغلب ما در کودکی تجربه بازی‌هایی از این دست را داریم. بازی‌هایی که اتفاقا به تعامل ما با دیگران و دوستیابی‌های دوران کودکی منجر شده‌اند. در واقع این بازی‌ها باعث افزایش توان تعامل کودک با محیط‌های مختلف اجتماعی می‌شود.

دسته دیگر بازی‌های خلاقانه هستند. در مثال این دسته، می‌توان به انواع کاردستی‌ها اشاره کرد. تهیه روزنامه دیواری‌های دوران کودکی نیز در این دسته قرار می‌گیرند. دسته دیگر بازی‌ها، فکری هستند. در این بازی‌ها، بیش از هر چیز تفکر بازی‌کننده درگیر می‌شود. این دسته از بازی‌ها، حتی برای بزرگسالان هم جذابیت دارد. نمونه کودکی این بازی‌ها، فکر بکر بود که در آن باید هر فرد رنگ‌ها و موقعیت مهره‌ها را تعیین کند. شطرنج نمونه بارز بازی‌های فکری است. این بازی از آن دست بازی‌هایی است که هم برای کودکان و هم برای افراد سنین بالا، بازی جذابی است.

یک دسته دیگر از بازی‌ها، محاوره‌ای هستند. نمونه این بازی‌ها «یک مرغ دارم روزی چهار تا تخم می‌ذاره» است. نمونه دیگر این دست بازی‌ها، مشاعره است که هم فکری است و هم محاوره‌ای. برخی دیگر از بازی‌ها مربوط به خوردن می‌شوند. مثل همان بازی معروف کودکی که هر کس در زمان مشخصی کیک بیشتری خورده باشد، برنده است. ‌دسته دیگر، بازی‌های حدس زدنی هستند. بیست سوالی نمونه شاخص این دسته است. بازی‌های پاپ دسته دیگر بازی‌هاست. مثال بارز این دست بازی‌ها، بازی معروف صندلی است. تعداد مشخصی صندلی چیده می‌شود، هر چقدر تعداد صندلی‌ها باشد، تعداد بازیکنان باید یکی بیشتر باشد. بازیکنان دور صندلی‌ها حرکت می‌کنند، موسیقی پخش می‌شود و به محض این‌که صدا قطع شد، بازیکنان باید روی صندلی بنشینند. فردی که نتواند روی صندلی بنشیند حذف می‌شود. این بازی تا مشخص شدن برنده ادامه می‌یابد.

یک دسته دیگر از بازی‌ها، خواندنی هستند. تمام شوهای تلویزیونی برای تست خوانندگی در این دسته قرار می‌گیرند. یکی از جذاب‌ترین و پر‌هیجان‌ترین بازی‌ها، بازی‌های کارتی است. این بازی‌ها هم باعث افزایش معلومات عمومی بازیکنان می‌شود و هم هیجان رقابت را داراست.

بازی‌های کاغذی، نوع دیگر بازی است. اسم فامیل و نقطه بازی شاخص‌ترین مصداق‌های این بازی‌ها هستند. برخی بازی‌ها، بازی‌های مرزبندی هستند. مثلا بازی زو یا بازی‌های فکری که در آنها هر کس در منطقه خود مبارزه می‌کند، از این دسته‌اند. نقش‌پذیری، دسته دیگری است که می‌توان برشمرد. در بیان مثال برای این بازی‌ها می‌توان از پانتومیم برای حدس زدن یک عبارت یاد کرد. آخرین دسته و در واقع به‌روز‌ترین طبقه‌ای که می‌توان برشمرد، بازی‌های ویدئویی هستند. آتاری، میکرو، سگا، پلی‌استیشن و انواع بازی‌های رایانه‌ای در زمره این بازی‌ها هستند. بازی‌هایی که تحقیقات نشان می‌دهد مضراتشان بیش از فوایدشان است و به ترویج خشونت میان کودکان و اعتیاد آنان نسبت به بازی منجر می‌شود.

البته در یک طبقه‌بندی دیگر هم بازی‌ها را براساس سن افراد دسته‌بندی می‌کنند. در این طبقه‌بندی، محتوای آثار، متناسب با سن افراد در نظر گرفته می‌شود. معمولا امروز در فروشگاه‌های اسباب بازی، روی اکثر بازی‌ها گروه مخاطب آن بازی با محدوده سنی مشخص شده است. این طبقه‌بندی بخصوص والدین را برای خریدن بازی‌هایی متناسب با سن و سال فرزندانشان یاری می‌کند. به هر حال آنچه مسلم است، نقش انواع بازی‌ها در ایجاد سرگرمی، نشاط و تقویت مهارت‌ها و استعدادهای افراد است. گرچه روز‌به‌روز بازی‌های رایانه‌ای گسترش می‌یابد و با زرق و برق خود، بازی‌های شیرین و خلاقانه سنتی را به حاشیه می‌راند، اما هنوز هم والدین سعی می‌کنند هر دو بسته بازی‌های سنتی و مدرن را برای کودکان خود در نظر بگیرند. از دیدگاه روان‌شناسان، مهم تعادل انجام این بازی‌هاست.

سجاد روشنی ‌/‌ گروه فرهنگ و هنر