ازبک ها می‌خواهند ملانصر الدین را از ایران بدزدند؟

در شرایطی که ایران قصد دارد در نهمین جلسه کمیته بین‌الدول پیمان پاسداشت از میراث فرهنگی ناملموس، آیین «باران خواهی» روستای «کبوران» تفرش را به جهانیان معرفی کند، کشورهای همسایه با تکیه بر تاریخ گره خورده خود با ایران، میراث معنوی سرزمینشان را در ثبت یونسکو می رسانند.

این درحالی است که سایر همسایگانمان نیز بیکار ننشسته و هر کدام با تهیه پرونده هایی درصدد به رخ کشیدن داشته های فرهنگی و معنوی خود هستند، به طور نمونه قزاقستان و قرقیزستان با همکاری یکدیگر پرونده مشترکی را تحت عنوان "ساخت خانه های عشایر ترکی" را آماده کرده اند که قرار است در جلسه ماه آینده یونسکو به فهرست میراث جهانی اضافه کنند.

پاکستان با پرونده "حفظ موسیقی سنتی پاتیالا " راهی دوحه می شود و ترکیه نیز که قرن هاست در هنر حکاکی و سنگ تراشی شهرت دارد می خواهد با پرونده "هنر تزئینی مرمر کاری" داشته های تاریخی و معنوی خود را به رخ جهانیان بکشد.

اما در میان 59 پرونده ای که قرار است در نهمین نشست کمیته بین‌الدول پیمان پاسداشت از میراث فرهنگی ناملموس بررسی شود 3 پرونده بیش از سایرین با حوزه فرهنگی کشورمان گره خورده است.

اگر چه در مباحث میراث ناملموس، اصل بر پایه زنده نگه داشتن داشته های معنوی پایه ریزی شده و دایره ثبت تنها به یک کشور خلاصه نمی شود ولی نمی توان به حوادث و رویدادهای درحال وقوع که در اطرافمان رخ می دهد نیز بی تفاوت ماند.

افسانه های "نان لواش" در ارمنستان

وقتی "آرو ساموئلیان" معاون وزارت فرهنگ ارمنستان برای اولین بار خبر از تلاش این کشور برای ثبت جهانی دانش پخت نان لواش داد، بسیاری از اساتید برجسته تاریخ و فعالان حوزه میراث فرهنگی به این اقدام واکنش نشان دادند چرا که بر اساس اسناد به جای مانده نان لواش از دوره اشکانیان تاکنون در ایران پخت می شود، حتی در سفرنامه های سیاحان چینی و رومی که در دوره اشکانیان به ایران سفر کرده بودند در وصف این نان ایرانی مطالبی را نوشتند که به عنوان سندی از ایرانی بودن نان لواش دارد.

اما کشور ارمنستان نیز مستنداتی دارد که ثابت می‌کند قدمت نان لواش در ارمنستان به صدها سال قبل از میلاد بازمی گردد. باستان شناسان در برخی از محوطه‌های تاریخی این کشور موفق به کشف تنور و سنگ بیضی شدند که نشان می دهد هزاران سال قبل در این منطقه نان لواش یا به زبان ارامنه "نان پیتا" پخت می‌شد.

جایگاه نان لواش در ارمنستان فراتر از یک نان است، آنها به این نان به عنوان یک فرهنگ مقدس نگاه می کنند به طوری که بیش از ده ها افسانه تاریخی در مورد آن نقل می کنند، داستان هایی نظیر پیروزی یک سردار با شیر به واسطه خوردن نان لواش، نبرد دو پادشاه که در نهایت پیروزی برای سلطانی است که فقط 11 روز نان لواش خورده و بسیار قدرتمند شده و... تنها بخشی از ادبیات روایی تاریخی ارامنه در وصف این نان است.

کشور ارمنستان در سال 1988 حتی برای نان لواش یک فیلم کارتونی تحت عنوان "پیتا جادویی" ساخته است. که تا مدتها به عنوان یک فیلم آموزشی و فرهنگ ساز شناخته می شد!

در هر حال آنچه مسلم است کشور ارمنستان در پرونده "دانش پخت نان لواش" اسناد تاریخی باستان شناسی و همچنین میراث روایی بسیاری دارد که می تواند نام نان لواش را به راحتی به نام کشورش به ثبت رساند.

چهار مدعی برای روسری ابریشمی

"دانش سنتی ساخت روسری ابریشمی" نام پرونده ای است که کشور آذربایجان قصد دارد در نهمین جلسه کمیته پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس آن را مطرح و با ارائه مستنداتی به ثبت جهانی برساند.

پرونده ای که اشتراکات درهم تنیده بسیاری با فرهنگ چهار کشور ایران، ترکیه، ارمنستان و آذربایجان دارد!

در واقع مردم هر چهار کشور معتقدند که خاستگاه روسری ابریشمی در سرزمین خودشان بوده است و هر کدام نیز برای خود مستنداتی را دارند به طور نمونه ایران به عنوان یکی از تاثیرگذارترین کشورهای منطقه در حوزه حجاب زنان، شهرستان اسکو را به عنوان پایتخت روسری ابریشمی آذری می داند، تلاش آتاترک برای کشف حجاب در ترکیه و مقاومت مردم این کشور در حفظ سنت ها باعث شده تا مردم ترکیه نیز به عنوان یکی از مدعیان پرونده "روسری ابریشمی" باشد.

هم مرزی ارمنستان با آذربایجان و ایران این کشور را هم به جمع مدعیان اضافه کرده است به خصوص اینکه یکی از صنایع دستی شناخته شده "ایروان" روسری ابریشمی است.

در واقع هنر ساخت روسری ابریشمی به عنوان یکی از مواریث معنوی منطقه جایگاه ویژه ای در غرب آسیا دارد؛ دانشی که گواه اهمیت زنان به پوشش است.

اما روسری ابریشمی آذری چه تفاوتی با سایر روسری های مشابه دارد؛ این نوع روسری از جنس نخ های ابریشمی در اندازه های 3 × 3 یا 5/1 × 5/1 متر در رنگهای متنوع و شاد تهیه می شود که البته در اطراف چهار گوشه این روسری طرح هایی توسط مهر، چاپ کلاقه‌ای یا باتیک نقش بسته می شود.

در واقع این نوع روسری در هر چهار کشور به یک شکل ساخته می شود، بدین ترتیب که برای این کار از پارچه ابریشمی استفاده می‌ کنند و چاپ طرح‌ها به وسیله مهر و ماده مقاوم روی آنها انجام می‌شود؛ در گذشته از وسایل ابتدایی و ساده مانند انواع مهرها و قالب‌ها برای ایجاد تزیینات باتیک روی پارچه استفاده می‌شد که البته در کارگاه های کوچک و سنتی نیز هنوز این روش پابرجاست.

آنچه مسلم است، دانش سنتی ساخت روسری ابریشمی در دست فراموشی است و کشور آذربایجان قصد دارد امسال با ارائه پرونده "دانش ساخت روسری ابریشمی آذری" و اضافه کردن آن به فهرست میراث جهانی آن را برای همیشه زنده نگه دارد آن هم در حضور 3 کشور دیگر مدعی.

ملانصرالدین در راه ازبکستان!

اما در میان ده ها پرونده ارائه شده به نهمین جلسه کمیته بین‌الدول پیمان پاسداشت از میراث فرهنگی ناملموس، یک پرونده بیش از سایرین می تواند حاشیه ساز باشد.

کشور همسایه و هم زبان ازبکستان قصد دارد برای امسال پرونده"هنر شوخ طبعی" را به فهرست میراث جهانی اضافه کند، موضوعی که در نگاه اول هیچ ارتباطی با داشته های فرهنگی ایران ندارد ولی با بررسی در فرهنگ عامی و ریشه های تاریخی در شوخ طبعی ازبک ها می توان به نتایج قابل تاملی دست یافت.

بی تردید یکی از شخصیت‌های شوخ طبع تاریخ را می بایست "ملانصرالدین" دانست، شخصیت بزرگ ایرانی که از هند و افغانستان در شرق گرفته تا ترکیه و بوسنی در غرب جملگی مدعی مالکیت این حکیم بذله گو هستند.

این درحالی است که در میان تمامی این کشورها، ازبکستان بیش از سایرین داعیه ازبکی بودن این شخصیت را دارد تا جایی که در بخارا مجسمه بزرگی به افتخار وی ساخته شده و هرساله جشن تولد او را با شکوه بسیاری برگزار می کنند.

در ازبکستان این عارف را با نام "خوجا نصرالدین" می شناسند و در کتاب های خود او را با شال پهن و قبای راه راه و عرق چین، به شکل بزرگان ازبکی نشان می‌دهند.

نکته جالب توجه اینکه عروسک های سفالی ملانصرالدین که بر روی چهارپای خود نشسته به عنوان یکی از معروف ترین صنایع دستی و سوغات به گردشگران و مسافران ارائه می شود.

در واقع بسیاری از مورخان ازبکستان، هنر شوخ طبعی در فرهنگ این سرزمین را وجود حکایت ها و متل های شیرین و خنده دار ملانصرالدین می دانند که نسل به نسل منتقل شده و امروزه به عنوان یک فرهنگ کلامی و عامی در زندگی مردم ازبکستان در جریان است.

اگر چه مسئولان ازبکستان به صراحت عنوان نکرده اند که در پرونده هنر شوخ طبعی نامی از ملانصرالدین آورده اند یا خیر؛ ولی با توجه به گره خوردن هنر شوخ طبعی مردم ازبکستان با نصایح و حکایت های ملانصرالدین بعید نیست که در جلسه معرفی این پرونده، مسئولان ازبکستان نام این شخصیت را به عنوان یک حکیم ازبکی ببرند، به همین دلیل به نظر می رسد دست اندرکاران معاونت میراث فرهنگی و مرکز مطالعات منطقه ای پاسداری از میراث ناملموس در تهران باید از هم اکنون مستنداتی را برای ارائه در جلسه یونسکو آمده کنند تا حکایت این شخصیت شهیر ایرانی به سرنوشت مولانا و ابوعلی سینا مبدل نشود. ( فارس)