روزی برای سر به هوا شدن!

آنجا جمعی از جوانان را خواهید دید که با نمادهای گوناگونی که یادآور دنیای زیبای سیارات، ستارگان و کهکشان‌ها هستند از شما دعوت می‌کنند به غرفه‌های ساده نمایشگاهی‌شان سر بزنید، کارهایشان را ببینید و هر سوالی که راجع به دنیای بالای سر دارید بپرسید. تلاش میزبانان نجومی شما این است که آنچه را می‌دانند به ساده‌ترین شکل ممکن به شما انتقال دهند.

احتمالا همان موقع تلسکوپی را در آن محوطه خواهید دید که مردم پشت آن صف کشیده‌اند تا با تجهیزات و فیلترهای مناسب خورشید را رصد کنند. اگر تا به حال خورشید را با تلسکوپ ندیده باشید، دیدن لکه‌های روی خورشید از نزدیک، ذوق‌زده‌تان خواهد کرد. شک نکنید اولین نگاه از درون تلسکوپ شبیه به اولین روز مدرسه یا اولین باری که توانستید رانندگی کنید یا هر اولین کار دیگر، همواره برایتان جذاب و خاطره‌انگیز خواهد بود. اگر از تلسکوپ خوشتان آمد، می‌توانید همانجا صبر کنید تا کم‌کم هوا تاریک شود و نوبت رصد ماه و سیارات برسد. ماه با دنیایی از کوه‌ها، دره‌ها و گودال‌های روی سطحش منتظر نگاه کنجکاو شما از پشت چشمی تلسکوپ است. حلقه‌های جذاب زحل، قمرهای زیبای مشتری و هلال باریک زهره از جذاب‌ترین مناظری است که می‌توانید حتی در آسمان کم‌ستاره تهران با تلسکوپی که علاقه‌مندان نجوم در این روز به میان مردم آورده‌اند، مشاهده کنید.

این روز غیرعادی روز جهانی نجوم است؛ روزی که منجمان آماتور و حرفه‌ای سعی دارند مردم را سر به هوا کنند! آنها برای این کار از شما هیچ هزینه‌ای دریافت نمی‌کنند. بیشتر وسایل و امکاناتی که در روز نجوم می‌بینید، با هزینه شخصی جوانانی تهیه شده که برگزارکننده مراسم هستند.

روز نجوم چه روزی است؟

روز نجوم، هر سال طبق تعریف لیگ نجومی، نزدیک‌ترین روز تعطیل هفته به شب هفتم ماه قمری در بازه زمانی میانه ماه آوریل تا میانه ماه می‌ در تقویم میلادی (تقریبا منطبق با اردیبهشت در تقویم هجری شمسی) است. این‌که چرا این فرمول عجیب و غریب را به جای تعیین یک روز بخصوص برایش انتخاب کرده‌اند دلیلش این است که امکان رصد ماه در وضعیت مناسب رصدی با تلسکوپ وجود داشته باشد؛ زیرا شب هفتم ماه قمری بهترین زمان برای رصد ماه از ابتدای شب فراهم می‌شود و گودال‌های زیبا و پرشماری را می‌توان با تلسکوپ از سطح ماه رصد کرد. به علاوه در اردیبهشت، دمای هوا در بیشتر کشورهای نیمکره شمالی زمین معتدل است و امکان میزبانی از مردم علاقه‌مند به نجوم در فضای باز و زیر آسمان در شرایط جوی مناسب فراهم می‌شود. امسال همین فردا، 19 اردیبهشت روز نجوم در ایران است.

اولین مراسم روز نجوم

دوگ برگر (Doug Berger)، رئیس انجمن نجوم کالیفرنیا در ایالات متحده نخستین بار در سال 1973، مراسم ابتکاری روز نجوم را در کالیفرنیا اجرا کرد و اکنون در حالی که 41 سال از آن روز می‌گذرد، روز نجوم هر سال با مخاطبان و طیف وسیع‌تری از علاقه‌مندان در سراسر جهان برگزار می‌شود. هدف اصلی برگزاری روز نجوم در ایالات متحده آشنا کردن مردم با اخترشناسان و فعالیت‌هایشان بوده است. اخترشناسانی که به دلیل فعالیت در حوزه علوم پایه، نتیجه کارشان برای مردم عادی معمولا به روشنی قابل درک نیست. به عبارتی از آنجا که مردم مالیات‌دهنده آمریکا درک روشنی از چگونگی صرف هزینه برای پژوهش در اخترشناسی نداشتند، منجمان آمریکایی تصمیم گرفتند هر چه بیشتر مردم را با نجوم، ابزارهای نجومی و تحقیقات و نتایج غیرمستقیم آنها در بهبود کیفیت زندگی بشر آشنا کنند. هدف دیگر، آشنا کردن مردم با کیهان بی‌انتهایی است که در آن زندگی می‌کنند و آشنایی با مفاهیم علمی و چگونگی تشخیص آنها از مفاهیم شبه‌علمی.

در روز نجوم چه چیزهایی خواهیم فهمید؟

در روز نجوم به ما نشان خواهند داد روی زمینی زندگی می‌کنیم که کره‌ای است به قطر 12730 کیلومتر؛ زمین یکی از 8 سیاره‌ منظومه شمسی است که به گرد خورشید می‌چرخد؛ خورشید ستاره‌ای است به قطر نزدیک 1.5 میلیون کیلومتر، در حالی که زمین نزدیک به 150 میلیون کیلومتر از خورشید فاصله دارد. نزدیک‌ترین ستاره بعد از خورشید به ما ستاره‌ای است به نام پروکسیما ـ قُنطورس در فاصله 4.3 سال نوری از ما. این فاصله به قدری زیاد است که حتی با پیشرفته‌ترین فضاپیماهای امروزی حدود 50 هزار سال طول می‌کشد تا فاصله زمین تا پروکسیما ـ قنطورس را طی کنیم. خورشید و پروکسیما ـ قنطوری هر دو ستاره‌هایی معمولی در مجموعه بزرگی از ستاره‌ها به نام کهکشان‌ هستند. در کیهان ما، هر چند میلیون یا چند میلیارد ستاره در کنار یکدیگر مجموعه جهان جزیره مانندی به نام کهکشان را می‌سازند. خورشید و ستاره‌های همسایه‌اش عضو کهکشانی هستند به نام کهکشان راه‌شیری. تمام ستاره‌هایی که در آسمان شب با چشم غیرمسلح می‌بینیم ستاره‌های همین کهکشان راه شیری هستند. کهکشان راه‌شیری ما نزدیک 200 میلیارد ستاره دارد (مقایسه کنید با حدود هفت میلیارد نفر جمعیت کنونی کره زمین) و اگر بخواهیم از یک طرف کهکشانمان به طرف مقابلش سفر کنیم، در صورتی که فضاپیمایی داشته باشیم که با سرعت نور حرکت کند (یعنی 300 هزار کیلومتر در ثانیه سرعت داشته باشد) حدود صد هزار سال در راه خواهیم بود. تا اینجای کار هنوز در کهکشان راه‌شیری هستیم. اگر از کهکشان راه شیری خارج شویم، کهکشان‌های مشابه متعددی را در اطراف خود خواهیم دید. کهکشان آندرومدا، ابرهای ماژلای کوچک و بزرگ، کهکشان مثلث، کهکشان M32 و 110 M و چند کهکشان دیگر که در فضای بی‌انتها فاصله نزدیک‌تری تا راه شیری دارند و همسایگان ما در فضا به شما می‌آیند.

اخترشناسان، کهکشان راه‌شیری و همسایگانش را در گروهی به نام «گروه محلی» طبقه‌بندی می‌کنند. گروه محلی کهکشان‌ها همراه چند گروه کهکشانی دیگر تشکیل خوشه کهکشانی به نام خوشه سنبله را می‌دهد. خوشه کهکشانی سنبله نیز همراه چند خوشه کهکشانی دیگر تشکیل اَبَرخوشه سنبله را می‌دهد. اخترشناسان امروزه کیهان را مجموعه‌ای در حال انبساط می‌دانند که از میلیون‌ها میلیون کهکشان تشکیل شده است. این کهکشان‌ها در دل مجموعه‌های کوچک‌تری که ابرخوشه‌ها، خوشه و گروه‌های کهکشانی باشد؛ قابل مطالعه‌اند. خورشید ستاره‌ای است که فقط یکی از 200 میلیارد ستاره موجود در یکی از این کهکشان‌ها به نام کهکشان راه‌شیری است. میلیاردها میلیارد ستاره در کیهان وجود دارد و هر یک از آنها بخت داشتن سیاره‌ای شبیه به زمین را دارد. شاید موجودات هوشمند فضایی متعددی در کیهان همین الان زندگی می‌کنند و از وجود ما هم مطلع باشند؛ اما دانشمندان تا این لحظه هنوز نتوانسته‌اند نشانه‌ای از ساده‌ترین شکل حیات در کیهان در جایی جز زمین پیدا کنند.

روز نجوم در تهران و شهرستان‌ها

اگر با خواندن این مطلب کنجکاو شده‌اید و علاقه‌مندید بیشتر بدانید، فردا نوزدهم اردیبهشت در تهران سری بزنید به برج میلاد تا با اخترشناسان حرفه‌ای و اعضای تحریریه ماهنامه نجوم، رو در رو گفت‌وگو کنید، به رصدخانه زعفرانیه در پارک زعفرانیه واقع در خیابان زعفرانیه بروید، به مرکز علوم و ستاره‌شناسی تهران در دزاشیب، خیابان عمار، کوچه شهید صالحی یا به مرکز نجوم آستان حضرت عبدالعظیم واقع در ضلع جنوبی حرم حضرت عبدالعظیم در شهر ری بروید. در اصفهان به مرکز نجوم ادیب اصفهان واقع در خیابان سعادت‌آباد، جنب ورزشگاه امین سر بزنید. در تبریز به پارک ائل گلی بروید. در شیراز به پارک امام رضا(ع) در معالی‌آباد بروید و در زاهدان به مرکز شماره یک کانون پرورش فکری در بلوار آزادی سری بزنید. در هر شهری که هستید، کافی است در گوگل جستجو کنید تا از برنامه‌های روز نجوم در شهرتان که برای بیشتر سر به هوا کردن شما طراحی شده است، مطلع شوید.

هدف از برگزاری روز نجوم در ایران

اما برگزاری روز نجوم در ایران بیشتر به هدف‌های ترویجی نجوم از منظر ترویج علم می‌پردازد.
از آنجا که سهم نجوم در کتاب‌های درسی پایه‌های دبستان و دبیرستان ناچیز است، علاقه‌مندان کنجکاوی که مایل بوده‌اند هر چه بیشتر درباره هستی بدانند به مطالعه کتاب‌های گوناگون روی آورده‌اند.
نبود ساز و کار روشنی در آموزش نجوم موجب شده همواره مرز اخترشناسی و طالع‌بینی از دید مردم چندان قابل تشخیص نباشد. روز نجوم در ایران روزی است که علاقه‌مندان به دانش اخترشناسی سعی دارند مردم را با حقایق جهان هستی از دیدگاه علوم تجربی آشنا کنند و آخرین یافته‌های علمی را از طریق برگزاری کارگاه آموزشی و نمایش تصاویر جذاب، فیلم و آزمایش‌های قابل اجرا در فضای عمومی به اطلاع مردم برسانند. روز نجوم روزی است که مروجان این علم می‌خواهند به مردم توضیح دهند آیا وقتی ماه در صورت فلکی عقرب قرار می‌گیرد (قمر در عقرب می‌شود) از نظر علمی دلیلی برای متوقف کردن امور مهم زندگی وجود دارد؟ روز نجوم روزی است که مردم در برخورد رو در رو با اخترشناسان عضو هیات علمی دانشگاه، می‌توانند از آنها از انرژی درمانی و دریافت انرژی کیهانی برای برطرف کردن امراض بپرسند تا ببینند دنیای علوم تجربی بر اساس آخرین یافته‌هایش تا چه میزان وجود چنین انرژی‌هایی را برای برطرف کردن مشکلات زندگی تائید می‌کند./ ضمیمه سیب

کاظم کوکرم/ مدرس نجوم رصدی