90 سالگی نخستین کتابخانه مدرن ایران

کتابخانه‌ای‌ که اکنون 510 هزار کتاب چاپی، 24 هزار کتاب خطی، بیش از 41 هزار مجلد نشریه‌ ادواری و میلیون‌ها برگ سند در آن نگهداری می‌شود، نهادی با سابقه‌ نزدیک به یک قرن است که بخش مهمی از میراث ماندگار تمدن کهنسال و بزرگ ایران اسلامی را بر دوش می‌کشد و بر اساس رسالت تاریخی که به عهده‌اش نهاده شده؛ یعنی پشتیبانی اطلاعاتی از فرآیند قانونگذاری و حمایت از پژوهش در حوزه‌ علوم انسانی، همواره چشم‌به‌راه پویندگانی از قافله‌ علم و آگاهی بوده است.

تأسیس رسمی کتابخانه‌ای با هدف بنیادین حمایت فکری و علمی نمایندگان مجلس که از ضرورت‌های اساسی تشکیل حکومت جدید بود، اگرچه در دوره‌ نخست مجلس با همه‌ عزمی که برای انجام این کار وجود داشت، به‌دلیل مشکلات ناشی از تغییرات اساسی در سیستم حکومتی و مشغله‌های فراوان نمایندگان میسر نشد، اما با مساعی و پشتکار برخی نمایندگان فرهیخته‌ عضو هیأت‌رئیسه‌ دومین دوره‌ مجلس شورای ملی و با تصویب آیین‌نامه‌ داخلی جدید مجلس شورای ملی در سال 1287 دنبال شد.

نخستین گام‌ها در گردآوری کتب، مجموعه‌های اهدایی عده‌ای در صدر مشروطیت بود که به امید تقویت علم و آگاهی و قانون، میراث علمی و مکتوب برجای مانده از عمری تلاش خود و خاندان خویش را به کتابخانه مجلس سپردند و به این ترتیب، هم کتابخانه را بنیان نهادند و هم نام نیک از خود برجای گذاشتند.

این کتابخانه با ابتکار عده‌ای از برگزیدگان مجلس و در رأس آنان ارباب کیخسرو ـ به اعتبار آن که سال‌ها سمت کارپردازی مجلس‌ را داشت ـ و تنی چند از دوستداران دیگر در فضایی محدود کنار حوضخانه ساختمان قدیمی و زیبای مجلس، موسوم به ساختمان مشروطه پا به عرصه حیات گذاشت و با اهدای مجموعه‌های نادر و نفیس، اولین کتابخانه‌ رسمی و مدرن کشور را خیلی زود در مسند برترین و معتبرترین کانون‌های فرهنگی کشور قرار داد.

پس از شکل‌گیری کتابخانه در فضای محدود و موقت جنب حوضخانه در ساختمان مشروطه، در ادامه تلاش‌های بسیاری برای تخصیص مکان و فضایی مناسب‌تر برای این مجموعه پی‌گرفته شد.

این تلاش در دوره‌ پنجم مجلس شورای ملی (1302 ش) به بار نشست و ساختمان‌ موجود در ضلع شرقی باغ بهارستان یعنی عمارت عزیزالسلطانی خریداری و بخشی از آنها برای تأسیس کتابخانه‌ای آبرومند اختصاص یافت. در این زمان عبدالحمید نقیب‌زاده مشایخ به عنوان مسئول موقت منصوب شد و تا سال 1304 در این سمت باقی ماند. در سال 1304 کتابخانه‌ مجلس به عنوان اولین کتابخانه رسمی و دولتی نوین ایران رسما گشایش یافت و انسانی دانشمند و فاضل به‌نام یوسف اعتصام‌الملک آشتیانی (پدر پروین اعتصامی) به عنوان مدیر کتابخانه منصوب گردید.

رشد و توسعه‌ این کتابخانه و افزایش مجموعه‌ها، منابع و مخازن آن در سال‌های بعد، مدیران و مسئولان کتابخانه و مجلس را بر آن داشت تا به فکر احداث ساختمانی متناسب با کاربری چندجانبه باشند. به این ترتیب قدم دوم در هفدهم بهمن 1341 برداشته شد و ساختمانی که اکنون کتابخانه در آن قرار دارد، افتتاح گردید.

کتابخانه‌ مجلس، فعالیت‌های خویش را ادامه داد تا آن‌که دوران پهلوی به سر آمد و انقلاب اسلامی از راه رسید. در پی این رویداد بزرگ تاریخی، کتابخانه‌ مجلس تنها پس از یک توقف داوطلبانه‌ شش‌ماهه بار دیگر به عنوان مرکزی فرهنگی فعالیت خویش را از سر گرفت.

در سال 1362 با تصمیم مسئولان وقت، کتابخانه‌ مجلس سنای سابق نیز با عنوان کتابخانه‌ شماره‌ 2 زیر نظر کتابخانه‌ مجلس شورای اسلامی قرار گرفت. یک دهه‌ بعد بر مبنای اساسنامه‌ مصوب مجلس، مورخ سیزدهم آذر 75، کتابخانه با عنوان «کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» تحت نظارت هیأت امنایی با ترکیب اعضای انتخابی و انتصابی با ریاست عالیه‌ رئیس مجلس روند توسعه و تحول رو به تکامل خود را استمرار بخشید.

مدیران

مدیرانی که از دیروز تا امروز سکانداری این مرکز را به عهده داشته‌اند به ترتیب عبارتند از: عبد‌الحمید نقیب‌زاده مشایخ (1305 ـ 1302)، یوسف اعتصام‌‌الملک آشتیانی (1316 ـ 1305)، ابراهیم شریفی (1339ـ 1316)، تقی تفضلی (1346 ـ 1339)، فخری راستکار (1352 ـ 1346)، محمد شهدادی (1354 ـ 1352)، عبدالحسین حائری (1374 ـ 1354)، غلامرضا فدایی عراقی (1377 ـ 1374)، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدعلی احمدی‌ابهری (1386 ـ 1377)، احمد جلالی (1387 ـ 1386)، حجت‌‌الاسلام و المسلمین رسول جعفریان (1391 ـ 1387) و محمد رجبی (1391 ـ تاکنون). در این میان عبدالحسین حائری، نسخه‌شناس زبده کشور با بیش از 60 سال تلاش در کتابخانه‌ مجلس از سال 1330 بیشترین سابقه‌ خدمت در این کتابخانه را داشته است.

مجموعه‌ها

امروز این مرکز فرهنگی که کتابخانه‌های شماره یک و 2 مجلس شورای اسلامی را شامل می‌شود با مجموعه‌های کم‌نظیر، نفیس و ارزشمند خود همچون کتب و رسائل خطی، کتب چاپی سنگی، سربی و نوین، اسناد تاریخی و ملی از جمله اسناد مکتوب، عکس‌های تاریخی، قراردادها و فرمان‌های حکومتی دوران قاجار و اسناد دیداری و شنیداری، گزارش‌های دولتی و اسناد و انتشارات واسپاری سازمان ملل و ارگان‌های وابسته، نشریات و نیز اشیای موزه‌ای پاسخگوی خیل عظیمی از پژوهندگان است.

کتابخانه مجلس شورای اسلامی دارای گنجینه‌هایی کم‌نظیر از منابع است. بهترین مجموعه‌ها و بخش‌های این کتابخانه عبارتند از: نسخ خطی برجای مانده از دوران درخشان شکوفایی علم و فرهنگ و اندیشه در ایران و سرزمین‌های اسلامی. شمار نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس به بیش از 25 هزار مجلد بالغ می‌شود. این نسخه‌ها طی یکصد سال گذشته خریداری یا به صورت اهدا به کتابخانه واگذار شده است. بخش عمده نسخه‌های موجود در کتابخانه به همت فهرست‌نگاران بلندپایه‌ای همچون یوسف اعتصامی، ایرج افشار، عبدالحسین حائری، محمدتقی دانش‌پژوه، فخری راستکار، ابن یوسف شیرازی، بهاء‌الدین علمی انواری، احمد منزوی، علینقی منزوی و ... فهرست شده است و فهرست‌نگاری سایر نسخ نیز در دست اقدام است.

گام بعدی در معرفی و نمایاندن این گوهرهای تابان تاریخ و فرهنگ کشور، تهیه‌ تصاویری باکیفیت از آنهاست. این حرکت از سال 1330 در قالب تهیه‌ میکروفیلم (ریزفیلم) آغاز و در یک دهه پیش تهیه تصاویر دیجیتال سیاه و سفید نیز به آن اضافه شد. کتاب‌های چاپ سنگی و سربی کتابخانه مجلس که به کتاب‌های چاپ قدیمی یا کتاب‌های نادر نیز معروف است، بالغ بر 16 هزار جلد می‌شود. این منابع از لحاظ محتوای علمی و تاریخ چاپ و نشر از ارزش فوق‌العاده‌ای برخوردار است. برخی از این کتب از روی نسخ خطی‌ای استنساخ شده‌اند که دیگر وجود ندارد.

کتابخانه‌ها

کتاب‌های چاپی این کتابخانه در یک کتابخانه‌ اصلی و سه کتابخانه‌ فرعی نگهداری می‌شود. ساختمان کتابخانه اصلی که به شماره‌ 1 معروف است، هفدهم بهمن 1341 گشوده شد. از مجموع منابع موجود در کتابخانه مجلس که به بیش از 670 هزار می‌رسد، تعداد کتب چاپی فارسی و عربی (کردی، ترکی و... را شامل می‌گردد) نزدیک به 245 هزار جلد، کتب لاتین 48392 جلد، پایان‌نامه فارسی 5901 جلد، پایان نامه لاتین2359 جلد، چاپ سنگی و سربی نزدیک به 13500 جلد می‌شود. از دیگر منابع این کتابخانه، تعدادی پایان‌نامه‌ قدیمی و جدید در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری متعلق به دانش‌آموختگان داخلی و خارجی است.

همچنین بخش قابل توجهی از منابع و دستنوشته‌های این کتابخانه، کتب اهدایی بزرگان و فرهیختگانی است که با هدف توسعه‌ علم، مجموعه‌ خویش را وقف این کتابخانه کرده‌اند. بعضی از این مجموعه‌های اهدایی عبارتند از: مجموعه احتشام‌السلطنه، مجموعه‌ سیدمحمد طباطبایی، مجموعه‌ رهی معیری، مجموعه‌ پروانه، مجموعه‌ پارسیان هند، مجموعه‌ نجم‌الدوله، مجموعه‌ فیروز، مجموعه سیدجمال‌الدین اسد‌آبادی، مجموعه امام جمعه خویی، مجموعه غلامحسین سرود، مجموعه‌ جعفر سلطان القرایی، مجموعه کریم زاده تبریزی، مجموعه‌ ملک مدنی و مجموعه صدرالافاضل.

کتابخانه شماره 2 مجلس شورای اسلامی که به کتابخانه ایرانشناسی نیز معروف است، دارای مجموعه‌ای نفیس از منابع تخصصی در زمینه اسلام‌شناسی و شرق‌شناسی است. این کتابخانه که تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان کتابخانه مجلس سنا فعالیت می‌کرد از آغاز با توجه ویژه روسای مجلس سنا و با بودجه و امکاناتی که در زمان خود قابل توجه بود، پایه‌گذاری شد. زمان تاسیس آن را همراه با تشکیل مجلس سنا سال 1328 ذکر کرده‌اند.

کتابخانه ویژه نمایندگان نیز دی ماه 74 و در آستانه یکصدمین سالگرد تاسیس مجلس شورای اسلامی تاسیس و افتتاح شد. در واقع تاسیس این کتابخانه اقدامی مبتکرانه بود، زیرا با ایجاد کتابخانه ویژه نمایندگان اینک کتابخانه مجلس این امکان را یافته است به ارائه خدمات مستقیم اطلاع‏رسانی به نمایندگان بپردازد. پیشتر، نمایندگان مجلس ناچار بودند به کتابخانه اصلی مجلس مراجعه و از منابع و خدمات آن بهره‌مند شوند. اما با راه‌اندازی کتابخانه ویژه نمایندگان، دسترسی آنان به منابع و خدمات مورد نیاز ـ بویژه منابع مرجع و خدمات اینترنت ـ بسیار تسهیل و آسان گردید.

سجاد روشنی / گروه فرهنگ و هنر