جوانان، تشنه فرهنگی غنی هستند

ایشان در سفر سال گذشته خود به خراسان شمالی با نیم‌نگاهی به آموزه‌های رفیع علوی فرمودند: آن تمدن نوین اسلامی که ما به دنبالش هستیم و انقلاب اسلامی نیز می‎خواهد آن را به وجود بیاورد، بدون دستیابی به سبک زندگی تحقق پیدا نخواهد کرد.

اما اخلاق در سبک زندگی چیست و چه ره‌آوردی برای جامعه دارد؟ دکتر محمود صلاحی احمدآبادی، عضو هیات مدیره بنیاد بین‌المللی امام رضا(ع) و رئیس اندیشکده مدیریت اسوه بتازگی کتاب دو جلدی «شهر اسوه»‌ را نگاشته است که با حضور سیدمحمد حسینی، وزیر سابق فرهنگ و ارشاد اسلامی و جمعی از فرهیختگان و پژوهشگران فرهنگ رضوی رونمایی شد. به بهانه انتشار این کتاب با او گفت‌و‌گویی مختصر داشته‌ایم.

آقای دکتر! شما در کتاب‌تان به پنج نهاد تاثیرگذار در زندگی انسان‌ها اشاره می‌کنید و مولفه دیگری به نام فرهنگ یا به تعبیر شما اخلاق هم به آن می‌افزایید. کمی این موضوع را برای ما توضیح می‌دهید.

اغلب دانشمندان و صاحب‌نظران، پنج نهاد را در روش و منش زندگی گروهی بشر مؤثر می‌دانند و معتقدند یک جامعه بر این پنج اصل مبتنی است: 1ـ خانواده به عنوان کوچک‌ترین واحد اجتماع 2ـ آموزش و پرورش به عنوان نهاد تربیت‌کننده 3‌ـ اقتصاد به عنوان موتور محرکه معیشت بشری 4ـ حکومت به عنوان ناظم فعالیت‌های بشری و 5 ـ حقوق به عنوان ناظر قوانین اجتماعی. اما با کمی بررسی به این نتیجه می‌رسیم که مدل مذکور ناقص است و قطعه‌ای از این پازل گم شده، چرا که اگر این پنج پایه برای قوام یک جامعه کافی بود، امروزه بشر نباید نشانه‌ای از رنج و ناملایمتی، فقر و تبعیض، ظلم و استبداد، بی‌بند‌وباری و نابرابری مشاهده می‌‌کرد؛ بنابراین به نظر می‌رسد الزاما باید یک نهاد دیگر به این ترکیب اضافه کنیم و آن چیزی است که امروز به نام فرهنگ شناخته می‌شود، اما در حقیقت همان واژه اخلاق است؛ مؤلفه‌ای شاخص که زیربنای حقیقی حیات واقعی یک جامعه ایده‌آل است.

در واقع اخلاق در هر یک از پنج مؤلفه یادشده نقش اساسی ایفا می‌کند. به عنوان نمونه، اگر اخلاق در یک جامعه نهادینه نشود، قدر مسلم بنیان‌های اجتماعی نهاد خانواده از هم می‌پاشد. در دیگر مؤلفه‌ها هم همین‌طور است، مثلا اگر اخلاق در اقتصاد جریان نداشته باشد، همه مراودات بر اساس کسب سود و ثروت شکل می‌گیرد و اینچنین می‌شود که امروز، نیمی از ثروت دنیا در دست کمتر از یک درصد مردم قرار می‌گیرد یا این‌که 70 درصد ثروت جمعیت هفت میلیاردی دنیا، در اختیار آمریکا و پنج کشور غربی ثروتمند است.

شما در صحبت‌‌های خود، اخلاق را زیربنای یک زندگی و جامعه ایده‌آل معرفی کردید، مفهومی که فصل نخست از کتاب خود را نیز به آن اختصاص داده‌اید. اصولا چه عواملی جامعه را به داشتن ایده‌آل‌ها مجبور می‌کند؟

زندگی ایده‌آل، تکاپویی آگاهانه است و هر یک از مراحل زندگی که در این تکاپو سپری شود، اشتیاق ورود به مرحله بعدی افزوده می‌شود. این اشتیاق در فردی که دارای اندیشه و وجدان است، منحصر نمی‌شود و آثار و برکات آن در جامعه نیز دیده می‌شود. برعکس آن نیز صادق است، یعنی در مجموعه‌ای از انسان‌ها اگر شخصیتی که شالوده آن با قوای فکری و وجدانی قوام یافته متلاشی شود، شئون اجتماعی مجموعه مزبور نیز ناهماهنگ می‌شود، گرچه بهترین وسایل لذت و رفاه را هم فراهم کرده باشد.

و اما این‌که چه عواملی اجتماع را به سمت ایده‌آل سوق می‌دهد باید بگویم این عوامل در دو ساحت فردی و اجتماعی عمل می‌کنند و می‌توان آنها را در هفت موضوع دسته‌بندی کرد: 1ـ بافت طبیعی اجتماع 2ـ اصل نوگرایی 3ـ احساس اشتیاق به کمال 4ـ اصول فطری 5 ـ خواسته اجتماعی 6 ـ تمایل به داشتن شخصیت و 7 ـ ایجاد هماهنگی میان نقاط مثبت و منفی زندگی.

آیا ایده‌آل‌های فکری امت اسلامی هم همین است؟

قطعا ایده‌آل‌های آیین مترقی، جامع و همه‌سونگر اسلام ‌ـ‌ که بر اساس حدیث شریف نبوی «یعلوا ولا یعلی علیه» است‌ ـ‌ با ایده‌آل جوامع دیگر تفاوت دارد و مجموع باید و نباید‌هایی است که همه انسا‌ن‌های طالب حیات طیبه منتظر تحقق آن هستند.

در کتابم 12 ویژگی ایده‌آل روحی را برای امت اسلامی برشمرده‌ام که ترجیح عشق الهی به هر محبت دیگر، تسلیم‌بودن در مقابل دین حق، هدف را رسیدن به لقاءالله قراردادن، دارا بودن دل‌های آهنین و اراده‌های استوار و توکل‌کردن به خدا و نهراسیدن از غیر او، از جمله آنهاست. همچنین داشتن احساس امنیت از جانب روسا و کارگزاران و نیز احساس آزادی در اظهار نظر و شیوه عمل در محدوده‌ای که ضربه مادی و معنوی به دیگر افراد جامعه نزند، موارد دیگر را تشکیل می‌دهد. آمادگی کامل برای فداکاری در راه حاکمیت دین، پرهیز از اسراف و در ‌پیش‌گرفتن قناعت و تلاش برای ارتقای جامعه اسلامی، دیگر ویژگی‌های ایده‌آل روحی امت اسلامی است. دوازدهمین مورد هم این است که انسان مؤمن، صفات قبلی را به عنوان وسیله‌ای برای خودسازی به کار گیرد و شرایط بیرون‌کردن حب مال و دنیا از نفس خود را فراهم کند، چرا که حب دنیا «رأس کل خطیئه» است.

اگر اخلاق در جامعه شیعی جاری باشد،‌ چه اتفاقی رخ می‌دهد؟

خاصیت اخلاق این است که آرامش روحی را به ارمغان می‌آورد و او را به ساحل آسایش می‌رساند. در بعد اجتماعی نیز چیزی به نام نزاع نخواهیم داشت و مردم دیگر زینت المجالس دولت‌ها نخواهند بود و دموکراسی واقعی بر اساس کرامت انسانی حکمفرما می‌شود. این در بعد عمومی است.

اگر همین شرایط را در جامعه شیعی در نظر بگیریم، مدینه مهدوی نیز در پرتو آن شکل می‌گیرد. همچنان که احادیث و اخباری که ظهور مهدی موعود(ع) و حکومت آن حضرت را بشارت می‌دهند نیز همگی دورنمای یک نظام آرمانی را ترسیم می‌کنند؛ نظامی که همه آرزوهای بشر را برآورده می‌کند و در آن آسایش، رفاه و برابری بر زندگی سایه می‌افکند. ضمن این‌که در روابط اجتماعی هم صلح و آشتی جای کینه و دشمنی را می‌گیرد و آدم‌ها نه در ساحت اجتماعی که در ساحت طبیعی نیز به آسایش می‌رسند.

شما پیش از این، استاندار خراسان رضوی بودید و همواره بر برنامه‌های مرتبط با ترویج فرهنگ رضوی از جمله جشنواره فرهنگی ـ هنری امام رضا(ع) تاکید داشتید. در آستانه برگزاری این رویداد بزرگ فرهنگی آیا می‌توان از این فرصت‌ها برای سالم‌سازی جامعه و هدایت آن به سمت جامعه اخلاقی و آرمانی بهره گرفت؟

بله، اما شرایطی دارد از جمله 1 ـ موضوعات 2 ـ مخاطبان 3 ـ محتوا و 4 ـ استفاده از ابزارهای روز و مقتضیات زمان و مکان. به این معنا که اگر هنر مدیریت مجموعه جشنواره امام رضا(ع) بتواند هدفمند و با لطافت خاص و معنوی خود به صورت آهسته، ولی پیوسته در طول چند برنامه سالانه استمرار داشته باشد و مفاهیم و موضوعات خاصی را در جامعه بویژه میان قشر جوان ‌ـ ‌که تشنه این فرهنگ غنی هستند‌ ـ‌ به صورت هماهنگ، مرتبط و همسو ارائه دهد، شاید بتوان گفت جزو معدود کارهای فرهنگی است که توانسته اثر وضعی خود را در جامعه نشان دهد، ولی اگر فقط به جنبه تبلیغات آن نگاه کنیم نمی‌توان از یک جشنواره هم انتظار خاص داشت.

اگر همت گمارده شود و از همه نخبگان، استادان و صاحب‌نظران فرهنگی دعوت شود و یک سلسله نشست درخصوص چگونگی برگزاری همایش‌ها و جشنواره امام رضا(ع) برگزار شود، بهتر می‌توان از خرد جمعی در بهبود رفتار سازمان و ساختاری جشنواره استفاده کرد. به هر روی، بنده کار فرهنگی عالمانه و آگاهانه را اثربخش می‌دانم، نه کار تبلیغاتی و زودگذر را ! امیدوارم این جشنواره با عنایت خاص امام خوبی‌ها حضرت ثامن الحجج(ع) در زمره امور فرهنگی عالمانه و آگاهانه باشد.

بامداد محمدی ‌/‌ جام‌جم