آزمون و خطاها برای تشکیل ارکستر سازهای ایرانی

با همه این اوصاف اما اهالی موسیقی دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به این موضوع دارند. برخی معتقدند می‌توان یک ارکستر داشت که در آن سازهای ایرانی روی صحنه بروند و بنوازند. برخی دیگر هم به هزار و یک دلیل مانند نقص صدای سازهای ایرانی این کار را غیرممکن می‌دانند. برخی دیگر هم نه سیاه و نه سفید، ماجرا را خاکستری نگاه می‌کنند و به دنبال یافتن راهکارهایی برای انجام این کار هستند و دوست دارند مسیر تجربیاتی را طی کنند که بتواند اتفاقی تازه در موسیقی را رقم بزند.

مجید درخشانی نوازنده و آهنگساز یکی از کسانی است که این آرزوی دیرینه را داشته و هنوز هم امیدوار است اهالی موسیقی با یکدیگر همراه شوند و ارکستری را با سازهای ایرانی راه‌اندازی کنند. او در این باره به «جام‌جم» توضیح می‌دهد: پیش از آن که به ایران بیایم همیشه در ذهنم بود یک گروه موسیقی بزرگ تشکیل دهم که در آن سازهای ایرانی روی صحنه بروند؛ یک ارکستر ملی با سازهای ملی. ممکن است خیلی‌ها بگویند 20 عدد سه تار را نمی‌توان کنار هم گذاشت، اما من می‌گویم می‌شود.

او ادامه می‌دهد: سازهای ما در ارکستر نقص دارد. من این را می‌پذیرم و می‌دانم که به خاطر پوستی بودنشان و هزار دلیل دیگر این کار دشوار است، اما من این کار را با یک گروه 30 نفره انجام داده‌ام. وقتی می‌توان با 30 نفر گروه موسیقی سنتی روی صحنه برد، حتما با 60 نفر هم می‌شود.

این آهنگساز می‌افزاید: خیلی آرزو داشتم این کار را انجام دهم که در دوره‌های قبل از طرف ارشاد هم وعده داده بودند بودجه‌هایی برای این کار اختصاص می‌دهند، اما در عمل به جایی نرسید تا این که خودم دست به کار شدم و با بچه‌های موسیقی دانشگاه هنر و دیگر نوازنده‌ها حرف زدم و همین جوانان اظهار علاقه کردند که این کار انجام شود و بعد هم گروه موسیقی «خورشید» با 30 نوازنده تشکیل شد.

درخشانی می‌افزاید: اولین اثر این گروه هم آلبوم موسیقی «فصل باران» بود که با صدای علیرضا قربانی ضبط و منتشر شد و تقریبا اولین اثری بود که به صورت گروه نوازی ضبط شده بود و حجم ارکستر کاملا متفاوت بود. این کار ادامه پیدا کرد و چند آلبوم هم منتشر شد.

تجربه تازه‌ای نیست

رضا مهدوی، کارشناس موسیقی درباره این موضوع به «جام‌جم» می‌گوید: این تجربه سال‌ها پیش انجام شده است و آقای دهلوی هم در سال 1370 یکی از کسانی بودند که این کار را تجربه کردند.

او ادامه می‌دهد: سازهای ایرانی در آنسامبل مشکل ندارند و در کارهای بزرگانی چون علینقی وزیری، روح‌الله خالقی و در ارکستر گل‌ها هم استفاده شده و نتایج خوبی هم داشته‌اند.

مهدوی می‌گوید: شکل گیری یک ارکستر بزرگ با سازهای ایرانی می‌تواند اتفاق خوبی باشد. اما سازهای ما از لحاظ آکوستیکی و مختصات خاص فیزیکی‌شان روی صحنه کوک خالی می‌کنند. اگر بتوانیم فکری به حال این موضوع کنیم خواهیم توانست این اتفاق بزرگ را رقم بزنیم.

او اما تاکید می‌کند: ما به هیچ‌وجه نمی‌توانیم ساختار سازهای ایرانی را تغییر دهیم. همه آزمون و خطاهایی که در این عرصه انجام شده، نشان داده است فقط می‌توان صدای سازها را بم‌تر یا زیرتر کرد.

مهدوی می‌افزاید: اگر بخواهیم ساختار سنتور را تغییر دهیم می‌شود پیانو و اگر بخواهیم ساختار کمانچه را تغییر دهیم می‌شود ویلون! و به این ترتیب ایرانی بودن این سازها زیر سوال می‌رود.

او در ادامه اظهار می‌کند: به نظرم نباید اصلا حساسیت داشت به این‌که سازهای یک ارکستر ایرانی است یا غربی. ویلون یک ساز غربی است اما در هر کشوری هنرمندان با آن موسیقی کشور خودشان را می‌زنند. نوازنده ایرانی با ویلون ایرانی می‌زند و نوازنده عرب عربی. پس حالا ویلون یک ساز جهانی شده است. این کارشناس موسیقی می‌افزاید: پیانو هم یک ساز غربی است اما انوشیروان روحانی و سامان احتشامی کاملا ایرانی پیانو می‌زنند. به نظرم نمی‌توان برای سازها مرز قائل شد.

نیاز به تغییر در آرایش ارکستر

سهراب کاشف رهبر ارکستر از موافقان فعالیت در این عرصه و راه اندازی ارکستر با سازهای ایرانی است. او در این باره به «جام‌جم» می‌گوید: از سال 2004 روی ارکستر ایرانی کار کردم و 9 سال است این موضوع دغدغه‌ام شده است. موضوع پایان‌نامه من درباره ارکستراسیون در موسیقی ایرانی و مشخصا هم روی آرایش ارکستر ایرانی بود. این موضوع کاملا ناشناخته است و تا به حال روی آن کار نشده است.

کاشف می‌افزاید: اگر هم کاری شده در حد تجربیات فردی بوده و برخی آزمون و خطاهایی داشته‌اند. ولی هیچ‌وقت کارهای روشمند و علمی نشده است که جرات کنیم آن را بنویسیم و به صورت علمی ارائه کنیم.

او ادامه می‌دهد: تصور کنیم ساز مانند بچه‌ای است که بزرگ می‌شود و رشد می‌کند و بر اساس طبیعتش یاد می‌گیرد که رشد کند. مانند یک بچه براساس محیطی که در آن بزرگ می‌شود آموزش می‌بیند. مثلا اگر در چین بزرگ شود چینی یاد می‌گیرد و در محیط ایرانی فارسی یاد می‌گیرد.

این رهبر ارکستر معتقد است: ساز هم همین است اگر روند تکاملش را در عرض چند صد سال نگاه کنید، سازی که همیشه به‌عنوان ساز سولیستی نگاه شده در جهت سولیستیک و تکنوازی ارتقا پیدا کرده و سازی که وارد ارکستر شده در جهت کار ارکسترال. و سازهایی مثل ویولن هستند که در هر دو جهت رشد پیدا کردند.

کاشف می‌گوید: ولی اگر شما ویولن دوره باروک را هم با امروز مقایسه کنید می‌بینید پتانسیل ارکستری نداشته است. سوال من این است ما از تار در ارکستر چند سال استفاده کردیم؟

این رهبر ارکستر درباره موانع تشکیل ارکستر با سازهای ایرانی اظهار می‌کند: بخشی از این مشکلات به مسائل تکنیکی خود ساز مربوط است. مثلا مسأله کوک خودش یکی از این مشکلات است. یکی دیگر از مسائل آرایش ارکستر است که به نظر من یکی از اساسی‌ترین مشکلات ماست. برای این‌که هیچ فکری برایش نکرده‌ایم. مثلا اگر 4 نوازنده داریم گرد می‌نشینند 8 تا یا 25 نفر هم باشند باز هم گرد می‌نشینند. یک نیم‌دایره از سمت چپ یا راست صحنه.

او ادامه می‌دهد: این کار چه نتیجه‌ای دارد؟ آیا نتیجه صوتی اش خوب است؟ از نظر تکنیک همنوازی خوب است؟ پاسخ این است: هیچ کدام. و بسیاری دلایل فنی دیگر که مطرح کردن آنها باعث می‌شود نیاز به اثباتشان هم پیش بیاید و اثباتش هم در یک مصاحبه و گزارش نمی‌گنجد و نیاز به آزمایش‌های متعدد دارد.

زینب مرتضایی‌فرد ‌‌/‌‌ گروه فرهنگ و هنر