پایان رویای اروپایی در سرزمین‌های اسلامی

پاپ که در میانه قرون وسطی خود را درگیر مسایل گوناگون می‌دید و دربارش از دربار برخی از پادشاهان اروپایی زرق و برق بیشتری داشت عملاً با هدف مشغول کردن اروپا به جنگ‌های مداوم و خارجی آنها را از خود دور کرده و همواره منتظر فتاوای خود نگه دارد و از سوی دیگر دوست داشت با شمشیر اروپایی‌ها نه تنها قلمرو خود را گسترش دهد، بلکه کلیسای تازه جدا شده ارتودکس در محدوده امپراتوری روم شرقی را نیز گوشمالی داده و تابع خود کند.

این رویکردها باعث شد تا در میان جامعه بهت‌زده اروپای قرون وسطی به ناگهان با فرمان پاپ اردوکشی‌های گوناگون برای رسیدن به سرزمین موعود شکل‌ بگیرد. ترکان مسلمان در طول قرن یازدهم میلادی –پنجم هجری قمری– موفق شده بودند از طریق آناتولی خود را به دروازه‌های امپراتوری بیزانس رسانده و به متصرفات آنها دست‌اندازی کنند. دامنه این تصرفات به‌گونه‌ای بود که قسطنطنیه پایتخت آنها بارها در خطر سقوط قرار گرفت. اولین گروه صلیبیون نیز به صورت گروهی از هم پاشیده با طی‌کردن طول اروپا و سوار بر کشتی‌های ونیزی راه قسطنطنیه را در پیش گرفتند. این لشکر بدون فرماندهی را پادشاه روم شرقی به سمت دشت‌های آناتولی هدایت کرد که همه آنها توسط قلیچ‌ ارسلان از فرماندهان نظامی مسلمان قتل‌عام شدند. اما نبرد سال 1099 با موفقیت قرین بود و در تابستان این سال صلیبی‌ها پس از نبردی سخت و در حالی که شامات خالی از نیروهای تاثیرگذار و قدرتمند نظامی بود، بیت‌المقدس را تصرف کرده قتل‌عام وحشتناکی را راه انداختند و مسلمان و مسیحی و یهودی را با هم از دم تیغ گذراندند.

منافع پادشاهان و بازرگانان

در طول جنگ‌های چندگانه صلیبی نه تنها پاپ‌ها بر قدرت خود افزودند که پادشاهان اروپایی و تجار این قاره نیز از طرفداران سرسخت جنگ بودند. حضور هزاران شوالیه جوان و بیکار در عصر فئودالی که روزگار خود را به غارت و جنگ‌های بیهوده می‌گذراندند، عاملی شد تا برخی از پادشاهان اروپایی نیز از این جنگ‌ها حمایت‌ کرده و راه را برای دورکردن این شوالیه‌‌های پرمدعا از خود فراهم کنند.

از سوی دیگر بازرگانان اروپایی نیز از این خوان گسترده بی‌نصیب نماندند، شهر-دولت‌های ایتالیا به‌خصوص ونیز و جنوا بیشترین سود را از این جنگ بردند و اقتصادشان شکوفا شد. کشتی‌های ونیزی وظیفه انتقال جنگجویان را به سواحل شرقی مدیترانه برعهده داشتند و موفق شدند پس از تصرف مناطقی در شامات و فلسطین خطوط تجاری منظمی را در بین اروپا و قلعه‌های فئودالی فلسطین راه‌اندازی کنند. با این توصیف باید گفت بزرگ‌ترین کسانی که از این نبردهای خونین متضرر شدند، شهروندان ضعیف و متوسط اروپا بودند که برای فرار از بردگی و گرسنگی در برابر وعده‌های رویایی تجار جنگ خود را به آب و آتش می‌زدند تا به سرزمین مقدس برسند، اما بیشتر آنها یا در میان راه توسط برده‌فروشان دزدیده می‌شدند یا گرفتار بیماری‌های وحشتناک شده و در بین راه از گرسنگی تلف می‌شدند. آنهایی که موفق به رسیدن به فلسطین می‌شدند در جنگ‌‌های همیشگی با مسلمانان جان خود را از دست می‌دادند.

تلاش برای آزادی قبله اول

تصرف بیت‌المقدس تاثیر شگرفی بر جامعه اسلامی داشت. مسلمانان نه از سر ضعف و فتور نظامی که از سر عدم مدیریت و فرماندهی هماهنگ و قوی در برابر موج بی‌حساب و ویران‌کننده صلیبی‌ها متحمل شکست شدند. استقرار صلیبی‌ها در سواحل و کرانه‌های دریای مدیترانه و ساختن قلعه‌های فئودالی مستحکم، کار اخراج آنها را مشکل کرده بود، چه اینکه آنها همچنان به تحریک پاپ و پادشاهان و تجار راهی نبرد مقدس می‌شدند و برآن بودند تا سرزمین‌های تازه‌ای را نیز متصرف شوند. هجوم چندباره دریایی آنها به مصر برای تصرف این مناطق نشان می‌دهد آنها از تدارک بزرگ نظامی برخوردار بوده و طرح‌های عمده‌ای نیز در دست داشته‌اند.

در این زمان بیت‌المقدس چند بار دست به دست شد و هر بار با اعزام نیروهای جدید صلیبی و بازیابی توان نظامی، دوره تازه‌ای از جنگ آغاز می‌شد. مهمترین مشکلی که اروپایی‌ها با آن در نبردهای خود مواجه بودند، دوری آنها از سرزمین اصلی و عدم توانایی در تدارک همیشگی نیرو بود. تمپلار و هاسپتیالرز دو گروه از صلیبی‌ها بودند که با تشکیل‌دادن قلمروهایی برای خود به حمایت از گروه‌های اعزامی صلیبی می‌پرداختند. در قلعه‌های ساخته شده انبارهای بزرگی وجود داشت که مواد غذایی و سلاح را برای مقاومتی 5 سال ذخیره می‌کرد. با این وجود ضمن اطلاع‌رسانی در جهان اسلام، نیروهای متعددی جهت باز‌پس‌گیری سرزمین‌های از‌دست‌رفته بسیج شدند و این نیروها مقاومت شایانی در برابر تهاجم صلیبی‌ها از خود نشان دادند.

نبردهای بزرگ

اولین دوره از جنگ‌های صلیبی بزرگ‌ترین آنها نبود، دومین و سومین دوره از نبردها در نوع خود خونین‌ترین و در عین حال بزرگ‌‌ترین آنها به شمار می‌رفت. از یک سو پادشا هان بزرگ اروپایی با بسیج تمام امکانات خود، به شخصه هدایت ارتش‌های بزرگ خود را بر عهده داشتند و از سوی دیگر با هشیاری به وجود آمده در میان مسلمانان آنها از انگیزه و آمادگی کافی برای نبرد برخوردار بودند.

دومین دوره نبردها با حضور کنراد سوم پاشاه آلمان و لویی هفتم پادشاه فرانسه شکل‌ دیگری به خود می‌گیرد. در این نبردها تلاش برای تصرف دمشق و وارد‌شدن به دشت‌های سوریه در دستور کار قرار می‌گیرد که با مقاومت شدید صورت گرفته هر دو پادشاه، لشکر شکست خورده خود را به عقب می‌کشند و با تثبیت مواضع پیشین منتظر نبردهای بعدی می‌مانند.

برآمدن صلاح‌الدین ایوبی

در میانه نبردهای خونین در شامات، دولت فاطمی مصر در حضیض ذلت افتاد و به دلیل مشکلات و نارسایی‌های اقتصادی و سیاسی آماده بود تا قدرت را به جریان دیگری واگذار کند. در این میان فردی بنام صلاح‌الدین ایوبی خود را به مصر می‌رساند و با جمع کردن بساط خلفای فاطمی عملا راه را برای تجدید سازمان مسلمانان فراهم می‌کند.

صلاح‌الدین یکی از سردارهای «محمود زنگی» بود که در قسمت جزیره – شمال عراق امروزی و سوریه – حکومتی محلی داشتند و در دوره ضعف خلفای فاطمی قدرت خود را گسترش داده بودند. محمود زنگی که به درخواست خلیفه وقت فاطمی به مصر می‌رود، صلاح‌الدین را به نمایندگی از خود در آنجا می‌گمارد. چندی بعد او در سال 567 قمری دولت شیعی فاطمیان مصر را منقرض می‌کند. از آن موقع وی حکومت مصر را به دست می‌گیرد. در ابتدا نماینده زنگی است و بعد از مرگ وی در سال 569 قمری استقلال پیدا می‌کند. وی بعد از آن حمله‌ای به شام می‌کند و آنجا را در اختیار می‌گیرد، 10 سال بعد حمله‌ای به موصل می‌کند، موصل را می‌گیرد و دایره حکومتش را گسترش می‌دهد.

صلاح‌الدین نبردهای منظم خود را برای عقب‌راندن صلیبی‌ها شروع می‌کند و در این زمینه با تدارک تمام امکانات به سراغ آنها می‌رود. شکست صلیبی‌ها در نبرد سرنوشت‌ساز حطین، مقدمه خروج آنها از سرزمین‌های اسلامی می‌شود. تبعات این شکست به گونه‌ای بود که بیت‌المقدس در سال 1187 و یک قرن پس از شروع جنگ‌های صلیبی به تصرف مسلمانان درمی‌آید. تصرف بیت‌المقدس و سقوط قلعه‌های اروپایی‌ها باعث تحریک بیشتر اروپایی‌ها و مقدمه‌ای برای سومین دوره نبردهای صلیبی می‌شود.

سومین گروه صلیبیان به رهبری فیلیپ دوم – همان ریچارد شیردل معروف- انگلستان، در مقابل صلاح الدین قرار گرفته و جلوی پیشروی او را می‌گیرند، اما نمی‌توانند بیت المقدس را اشغال کنند. یک قرارداد صلح که در ارصوف امضاء شد؛ تسلط صلیبیون را در طول سواحل تضمین کرد و به زائران اجازه داده شد تا از بیت المقدس (اورشلیم) دیدن کنند.

از این زمان دوره‌ای از جنگ‌های فرسایشی میان صلیبیون و مسلمانان شکل می‌گیرد که دامنه چندانی ندارد و همه از سر ناامیدی و استیصال اروپایی‌ها است. دوره پیروزی‌های اولیه و شکست‌های سنگین که با کشتار نظامیان صلیبی و شوالیه‌های مغرور همراه بود؛ آتش حضور در جنگ مقدس را کوتاه ساخت و هر چه پاپ‌ها بیشتر اصرار و حتی تهدید به تکفیر کردند، دیگر کسی حاضر نبود جان خود را به خطر بیندازد.

دو پادشاه دیگر اروپایی، یکی فردریک دون امپراتور مقدس روم در سال 1228 میلادی و در ششمین جنگ صلیبی قسمت‌هایی از بیت‌المقدس را اشغال می‌کند اما ناچار به عقب‌نشینی می‌شود. در هفتمین جنگ صلیبی در سال 1250 – 1248میلادی سن‌لویی پادشاه فرانسه تلاش می‌کند مصر را تصرف کند که خود اسیر می‌شود و فاجعه‌ای بزرگ برای اروپایی‌ها روی می‌دهد.

در سال 1291 میلادی قلعه عکا آخرین دژ تسخیرناپذیر صلیبی‌ها توسط سپاهیان مسلمان تصرف می‌شود و دوره اول جنگ‌های صلیبی در سرزمین‌های شام به پایان می‌رسد و در دوره دوم آن از زمان شکل‌گیری امپراتوری عثمانی و حضور ارتش ترکان مسلمان در سرزمین‌های اروپایی پی‌گرفته می‌شود.

پیشرفت در جنگ‌ها

نبردهای صورت گرفته میان مسلمان و صلیبی‌ها در نوع خود از بی‌نظیرترین نبردهای صورت گرفته در آن روزگار بود. نبردهای متعدد و نزدیک به هم و استفاده از تمام توان و خشونت به کار گرفته‌شده در نبردها باعث شد تا این نبردها علاوه بر آنکه خونین باشند، از نظر جنگاوری نیز اوج هنر طرفین را به نمایش بگذارند.

در نبرد حطین که یکی از تاریخی‌ترین این نبردها است، صلیبی‌ها عملا در تاکتیک های مسلمانان گرفتار شدند. هنر رزم‌آوری صلاح‌الدین و اطاعت‌پذیری سپاهیانش از وی که با عقبه محکم جهان اسلام در ارتباط بود، برای اروپایی‌ها شکست‌های تلخی را به ارمغان آورد.

مهندسی جنگ و استفاده از وسایل قلعه‌کوبی توسط مسلمانان و شیوه‌های جدید ساخت دژهای نظامی تاثیر شگرفی بر نبردهای آینده داشت، تا جایی که این تجربه‌ها خود را در هنگام تصرف عکا آخرین دژ اروپایی‌ها نشان داد. اگر نبوغ نظامی صلاح‌الدین نبود بدون شک شکست‌دادن صلیبی‌ها به سادگی ممکن نبود. تصرف بیت‌المقدس توسط وی باعث از هم پاشیدن افکار اروپایی‌ها شد؛ چرا که آنها فکر باز‌پس‌گیری این شهر را با وجود تدابیر شدیدی که جهت محافظت از آن به کار برده بودند، نمی‌کردند.

گسترش روزافزون اسلام را شاید بتوان بهترین بهانه اروپایی‌ها جهت برافروختن جنگ‌های صلیبی به شمار آورد و رسیدن به سرزمین موعود را ناشی از احساس دینی مومنان مسیحی برشمرد، اما از دو نکته اساسی در برافروختن این جنگ‌ها که همچنان اساس تفکر غرب را در تداوم آن شکل می‌دهد، نباید غافل شد. اولین نکته مربوط است به حسادت اروپایی‌ها در دست یافتن مسلمانان به دروازه‌های بی‌بدیل دانش بر پرتو عقل‌نگری و تساهل و تسامح که باعث رونق تمدنی و فکری آنها در عرصه‌های گوناگون شده بود؛ و دومین نکته که نباید به سادگی از آن گذشت و همواره توسط مورخان اروپایی با مخفی‌کاری روبه‌رو شده و یا کمتر به آن پرداخته شده است؛ رقابتی است که کلیسا با دربارهای اروپایی داشت.

منابع:

1- تاریخ اورشلیم، دکتر سید جعفر حمیدی، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1364

2- تاریخ جنگهای صلیبی، استفان راسیمان، ترجمه منوچهر کاشف، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1351

3- تمدن اسلام و عرب، گوستا و لوبون، ترجمه سید محمد تقی فخر داعی گیلانی، بنگاه مطبوعاتی‏علی‏اکبر علمی، بی‏جا، 1334

4- سفیران پاپ به دربار خانان مغول، دو راکه ویلتس، ترجمه مسعود رجب‏نیا، انتشارات خوارزمی،تهران، 1353

5- نگرشی بر رویارویی غرب با اسلام، جهان‏بخش ثواقب، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1379

کریم جعفری