یوز تنها نیست

به سراغ هومن جوکار مدیر پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی رفتیم تا از زیر و بم این پروژه برایمان بگوید.

وقتی تعداد بازماندگان این گونه را از او جویا می‌شویم، می‌گوید تعداد مشخصی را هیچ گاه نمی‌توان تعیین کرد ولی شواهد نشان می‌دهد دست‌کم 50 یوزپلنگ آسیایی باقی‌مانده‌اند. او در این گفت‌وگو از توجه به توسعه و معیشت مردم محلی برای حفاظت از خود گونه و زیستگاه آن می‌گوید؛ از این که چگونه تعداد یوزپلنگ‌ها را به روشی علمی و امروزی تخمین می‌زنند و چگونه حمایت‌های بین‌المللی به پیشرفت این پروژه کمک کرده است.

سابقه نگرانی از انقراض یوزپلنگ آسیایی به چه زمانی برمی‌گردد؟

موضوع توجه به یوزپلنگ آسیایی به اوایل دهه 40 شمسی برمی‌گردد. از آن زمان بود که بحث حفاظت از یوزپلنگ آسیایی مطرح شد، ولی نه به صورت پروژه‌ای مستقل. حفاظت از یوزپلنگ به عنوان گونه شاخص در مناطق خوش ییلاق و توران ازجمله فعالیت‌های حفاظتی بوده که مانند بقیه گونه‌ها در آن سال‌ها انجام می‌شد. در سال‌های پس از انقلاب به علت وقفه چند ساله‌ای که در حفاظت از گونه‌ها اتفاق افتاده بود، نگرانی‌ها در مورد یوزپلنگ و از بین رفتن آن بیشتر شد. در سال‌های74 1373- بود که پایان‌نامه‌ام را به موضوع وضع یوزپلنگ آسیایی در ایران اختصاص دادم. این مطالعه تا سال 1376 طول کشید و مناطق منتخبی را که مطمئن بودیم براساس شواهد هنوز در آنجا یوز وجود دارد معین کردیم. این مطالعه و فعالیت‌های کارشناسان سازمان منجر به این شد که به همت آقایان دکتر فاضل، هرمز اسدی، پیتر جکسون، ضیایی و جورابچیان سندی برای حفاظت یوزپلنگ آسیایی آماده شود و مورد قبول سازمان ملل متحد قرار گیرد.

تخمینی از تعداد یوزپلنگ آسیایی باقیمانده دارید؟

مشخصا نه. در زمان حاضر ما می‌توانیم در مورد حداقل جمعیت اظهارنظر کنیم. مطبوعات و رسانه‌ها عموما از ما عدد مشخصی را درباره تعداد یوز باقیمانده می‌خواهند، در حالی که به دست آوردن عدد دقیق بسیار مشکل است. ما در مقابل به این پرداخته‌ایم که آیا مطالعه، رصد و تخصیص بودجه سازمان ملل متحد روی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی موثر بوده است یا نه. داریم به سمتی حرکت می‌کنیم که ببینیم این روند چه تاثیری بر جمعیت یوز آسیایی داشته است. تعداد گونه هیچ گاه مشخص نبوده ولی دست‌کم می‌توان گفت بیش از 50 یوزپلنگ آسیایی باقی مانده است. بررسی روند، سال به سال به ما کمک می‌کند تا بتوانیم ارزیابی بهتری از پروژه داشته باشیم.

از چه روشی برای تخمین تعداد یوزپلنگ‌ها استفاده می‌کنید؟

یک روش مشخص، استفاده از دوربین‌های تله‌ای است. به این صورت که در روش سیستماتیک در زمان مشخص تعدادی دوربین‌ تله‌ای در هفت یا هشت منطقه نصب می‌شود. تکرار این کار در سال‌های بعد نشان می‌دهد جمعیت یوز رو به بهبود است یا نه. این روش برای جاندارانی که پوست مارک‌دار (قابل تمییز دادن) دارند بهترین شیوه است، البته به شرطی که از دوربین تله‌ای به تعداد کافی و به روش سیستماتیک بهره گرفته شود. تجربه در سال‌های گذشته بویژه با رادیو تله‌متری نشان می‌دهد یوزپلنگ‌ها تمام وقتشان را در مناطق حفاظت شده نمی‌گذرانند و بسیار پیش می‌آید که از مناطق تحت حفاظت خارج شوند. به همین علت 500 دوربین تله‌ای را سفارش داده‌ایم تا بتوانیم پوشش خیلی خوبی در پناهگاه‌ها و حتی خارج از آنها داشته باشیم. گرچه تحریم باعث شد ورود این دوربین‌ها به تاخیر بیفتد، ولی خوشبختانه مشکل حل شد و بزودی می‌توانیم آنها را به کار بگیریم.

مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده یوزپلنگ آسیایی و راهکارهای کاهش تاثیرات آنها چیست؟

نخست، شکار طعمه‌های یوزپلنگ و از دست رفتن کیفیت زیستگاه است. در منطقه‌ای که نه الزاما به صورت غیرمجاز، بلکه حتی مجاز تعداد اسلحه در دسترس مردم برای شکار زیاد است، در نتیجه شکار طعمه‌ها کیفیت زیستگاه کاهش پیدا می‌کند. از طرفی ایران کشور پهناوری است و یوزپلنگ خود را محدود به یک زیستگاه نمی‌کند و دائم از پناهگاه‌های حفاظت شده بیرون می‌رود. به همین علت تعداد محیط‌بانان امروز و حتی افزایش آنان جوابگوی حفاظت از یوز آسیایی نیست. برای رفع این معضل، سازمان محیط زیست مشغول بررسی جوامع از لحاظ اقتصادی ـ اجتماعی است. به این صورت که ما چه گره معیشتی را می‌توانیم از آنها باز کنیم تا آنها هم در این راه (حفاظت از یوزپلنگ آسیایی) با ما همراه شوند. برخی سمن‌ (NGO)ها در سال‌های اخیر آموزش را محور مشارکت مردمی کردند ولی ما از لحاظ تجربی به این نتیجه رسیده‌ایم تا این فعالیت‌ها با معیشت مردم گره نخورد، پیشرفتی حاصل نمی‌شود.

و عامل بعدی؟

نیازهای توسعه، عامل دوم تهدیدکننده یوزپلنگ آسیایی است. به طور مثال جاده بافق، مورد جدیدی است که سازمان حفاظت محیط زیست با آن روبه‌روست. سازمان منکر توسعه و جاده مناسب برای مردم نیست. با این حال این جاده به جای این که از قلب پناهگاه یوزپلنگ کشیده شود می‌تواند از حاشیه پناهگاه بگذرد تا آسیب کمتری به زیستگاه وارد می‌شود. خوشبختانه با کمک مسئولان، روند کار تغییر کرده و جاده پیشنهادی ارائه شده است. ما هم به دنبال راه‌حل هستیم ولی با این مشکل مواجهیم که برخی مسئولان توسعه، سریع‌ترین راه را بهترین می‌دانند. ما امیدواریم در این مورد بخصوص جاده سیروس‌آباد جایگزین شود.

آیا آمار دقیقی از این تهدید، یعنی تصادفات جاده‌ای در دست دارید؟

هر دو سال، یک تا یک و نیم یوزپلنگ را در تصادفات جاده‌ای از دست داده‌ایم یا به عبارتی دیگر در ده سال اخیر پنج شش عدد تصادف گزارش شده که منجر به کشته شدن یوز شده است. دلیل عمده این تهدید، رفتار یوزپلنگ است که مدام در زیستگاه جابه‌جا می‌شود و در نتیجه از جاده‌ها هم عبور می‌کند. این مشکل در ارتباط با پلنگ‌ها کمتر است چرا که آنها بیشتر خود را محدود به زیستگاه امن می‌کنند.

آمار متناقضی در منابع مختلف از زیستگاه‌های یوزآسیایی آمده است. آیا تعداد مشخصی می‌توان برشمرد؟

ده سال پیش، بنابر مشاهدات و شواهد از حضور یوزپلنگ آسیایی در پنج زیستگاه مطمئن بودیم، اما طی اجرای پروژه متوجه حضور یوز در زیستگاه‌ها و مناطق حفاظت شده پیرامون شدیم که علت آن همان طور که اشاره کردم به جابه‌جایی یوز در زیستگاه‌ها برمی‌گردد. به طور مثال پیرامون زیستگاه دره‌انجیر و بافق، ما متوجه حضور یوز آسیایی در کالمند شدیم که ابتدا در فهرست‌ ما نبود. به این ترتیب فهرست ثانویه‌ای از زیستگاه‌ها به دست آمد که دست‌کم یوزپلنگ آسیایی در آنجا تردد دارد. الان تعداد زیستگاه‌هایی که از حضور یوزپلنگ آسیایی در آنجا مطمئن هستیم به ده زیستگاه می‌رسد، اما یوز در پهنه ایران حضور دارد؛ چه به صورت زندگی در زیستگاه اصلی (Source) و چه به صورت تردد و تامین نیازهای فصلی (Sync).

چگونه علاقه‌مندان حفاظت از محیط زیست، اعم از تازه‌کاران و پژوهشگران می‌توانند در پروژه حفاظت از یوز آسیایی مشارکت داشته باشند؟

در این راه بیشتر سمن‌های نزدیک به ما کمک می‌کنند. در برخی مواقع این سازمان‌های مردم‌نهاد حتی در آمارگیری هم به ما کمک می‌کنند. به طور مثال ما قراردادی با انجمن یوزپلنگ ایرانی داریم که دوربین‌های تله‌ای آنها و هزینه ایاب و ذهاب‌شان را ما تامین می‌کنیم ولی در مقابل آنها با استفاده از ارتباط و منابع دیگری که دارند، در پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی به ما کمک می‌کنند. در ارتباط با عموم علاقه‌مندان، این سمن‌ها هستند که به ما یاری می‌رسانند.

در حوزه پژوهش چطور؟ آیا از پژوهش‌ها حمایت می‌کنید؟

پرسش خوبی است. فصل جدید پروژه در حالی با همکاری بین‌المللی و حمایت بخش برنامه‌ریزی برای توسعه سازمان ملل (UNDP) شروع شده است. از آنجا که تصمیم گرفتیم بودجه را در فصل جدید صرف حفاظت از خود گونه و زیستگاه گونه بکنیم، این بار از حامیان پیشین پروژه حفاظت از یوز آسیایی، انجمن حفاظت از حیات‌وحش (WCS) و پانترا (Panthera)، خواستیم هزینه کارهای مطالعاتی را آنها بپردازند که خوشبختانه موافقت کردند. یکی از همین موارد، پروژه رادیوتله‌متری بافق ـ دره انجیر است که از نیمه فروردین ماه نصب آنها شروع می‌شود. بخش سخت این پروژه که خریداری گردنبندها بوده اجرا شده است و هم‌اکنون به دنبال یک دامپزشک متخصص هستیم تا بتواند عمل‌های پیچیده میدانی را انجام دهد و به عنوان پشتیبان به ما ملحق شود. اجرای این پروژه، اطلاعات ما از محدوده یوزپلنگ آسیایی را بیشتر خواهد کرد. به طور مثال ممکن است رادیوتله‌متری یوزپلنگ نشان دهد محدوده‌ای در حدود 170 تا 180 کیلومتر دارد و از غرب یزد به نایبندان زیستگاهش متصل می‌شود. لازم است اشاره کنم حتی یک ریال هم برای انجام این پژوهش‌ها هزینه نمی‌کنیم و تمام منابع ما از مشارکت بین‌المللی تامین می‌شود.

محمدجواد ترابی - جام‌جم