«انقلاب» در نت‌های موسیقی

نمونه‌های کوچک آن را هم بسیار دیده‌ایم؛ مثلا وقتی زلزله یکی از شهرهای کشورمان را دچار آسیب‌های جدی می‌کند برای وحدت مردم و ایجاد حس همدلی میان آنها یک قطعه موسیقی تولید شده و از رسانه‌ها پخش می‌شود. همین یک قطعه موسیقی مردم را تهییج و بسیج می‌کند تا طی یک قانون نانوشته و کاملا اخلاقی و انسانی تلاششان را برای کمک به هموطنانشان انجام دهند.

این رخداد در ابعاد گسترده‌ای در کشور ما تجربه شده است. مثلا در جریان پیروزی انقلاب اسلامی ایران، موسیقی نقش پررنگی داشته و سرودهایی که آن زمان خوانده می‌شدند هنوز هم در ذهن مردم زنده هستند.

پیروز ارجمند، مدیر مرکز موسیقی حوزه هنری و آهنگساز، انقلاب اسلامی را نجات موسیقی ایران می‌داند و تاکید می‌کند این واقعه بزرگ موسیقی را از انحطاط نجات داد. او در توضیح گفته‌هایش موسیقی ایرانی را از زمان صفویان مرور می‌کند و به امروز می‌رسد.

این آهنگساز توضیح می‌دهد: نشانه‌های ورود موسیقی غرب به موسیقی ایران از دوره صفویه دیده می‌شود و این روند در دوره قاجاریه به اوج می‌رسد. می‌شود گفت ما از این دوران موسیقیدانان درباری و درباریان موسیقیدان داریم که در دربارهای قاجاری خصوصا ناصرالدین شاه بودند و می‌شود گفت این روند تقریبا ادامه پیدا می‌کند و با ورود مستشاران، موسیقی نظامی هم از این دوره شکل می‌گیرد و دارالفنون و مدرسه موسیقی تاسیس می‌شود. همچنین در این دوران با موسیقی مشروطیت هم روبه‌رو هستیم، در این دوران موسیقی‌هایی می‌نوشتند که می‌توان گفت موجب شکل‌گیری اولین گونه موسیقی حماسی در این دوره تاریخی شده است.

او می‌افزاید: در دوره پهلوی بیشتر گرایش ایران به سمت موسیقی پاپ می‌رود تا حدی که موسیقیدانان اصیل دغدغه از میان رفتن موسیقی سنتی را داشته‌اند. تلاش کسانی چون آقای پیرنیا در این دوران به این سمت و سو بود که موسیقی ایران از بین نرود. اما فراگیری و حضور بی‌منازع یا درواقع تبدیل به موسیقی پاپ آن هم از نوع غربی و بعدها از نوع کوچه بازاری در موسیقی ایران قبل از انقلاب به گونه‌ای بوده که همه موسیقیدانان سنتی و هنری نگران از بین رفتن کامل موسیقی بودند.

موسیقی حماسی؛ از دوران مشروطه تا انقلاب اسلامی

ارجمند درباره موسیقی در سال‌های آغاز پیروزی انقلاب اسلامی می‌گوید: پس از انقلاب و در سال‌های اولیه انقلاب ما شاهد نوعی موسیقی حماسی و انقلابی هستیم که می‌توان گفت دومین دوره تاریخی پس از اسلام است.در واقع دوره اول مشروطه و مشروطه‌خواهی است و دوره دوم در اوان انقلاب اسلامی.

او اظهار می‌کند: بعدها در ایام دفاع مقدس است که ژانر نظامی و حماسی هم به این گونه افزوده می‌شود و شکل دیگری پیدا می‌کند. آنچه در ابتدای انقلاب اتفاق می‌افتد حذف کامل موسیقی پاپ است. به گونه‌ای که عرصه تنها برای موسیقی محلی و سنتی باز می‌شود. شاید هیچ اتفاقی جز انقلاب اسلامی نمی‌توانست این پدیده موسیقیدانان به اصطلاح کوچه و بازاری را که موسیقی بسیار سخیف و غیرهنری را تولید می‌کردند از هنر این مملکت حذف کند و شاید یکی از برکات انقلاب اصلا همین اتفاق باشد.

مدیر مرکز موسیقی حوزه هنری اظهار می‌کند: مهم‌ترین دستاورد انقلاب از نظر من همین است که موسیقی کاملا ملی می‌شود و ما در عرصه سرود هم در آثار کرال، آثار شایسته و قابل توجهی داریم. این توجه در چند بخش قابل بررسی است. مثلا در بخش نظام آموزش عالی ورود پیدا می‌کند و موسیقیدانان خوب متبحر و عالی و همچنین متخصصی تربیت می‌کنیم. در زمینه تولید هم رویکرد به موسیقی سنتی و محلی قابل توجه می‌شود و خوشبختانه آرامش خاطری برای موسیقیدانان محلی و سنتی به وجود می‌آید.

او درباره حذف موسیقی پاپ در سال‌های آغازین پیروزی انقلاب اسلامی می‌گوید: اوایل انقلاب به دلیل این که هیچ برنامه مشخصی برای حضور یا نمونه‌سازی و برنامه مشخصی برای تولید موسیقی پاپی که اصطلاحا پاک و واجد یک شعر و ترانه کاملا ارزشمند با معیارهای انقلاب باشد و ملودی‌هایی که در واقع هنرمندان متعهد به انقلاب تولید کنند نداشتیم و این‌گونه کاملا حذف شد. هر چند بازگشت مجددش هم بدون برنامه‌ریزی انجام شد و فعلا پاسخگوی نیاز کامل جامعه نیست، به همین خاطر موسیقی زیرزمینی تا حدی توانسته جای خود را باز کند.

موسیقی فراتر از جامعه

علیرضا میرعلینقی یکی از پژوهشگران برجسته موسیقی ایرانی هم که تاکنون فعالیت‌های زیادی در این عرصه داشته است، درباره تاثیرات موسیقی بر انقلاب اسلامی ایران می‌گوید: نقل‌قول معروفی در حوزه هنر کلاسیک است که درباره تاثیرپذیری هنر موسیقی از تحولات اجتماعی سخن می‌گوید. بنابر این قول، موسیقی، دیرتر از هر هنری از تلاطم‌ها و حرکت‌ها و جریان‌های نوبنیاد تفکر و هنر در اجتماع تاثیر می‌گیرد و آن را بازتاب می‌دهد.

این پژوهشگر ادامه می‌دهد: بسیاری با کمی تردید و تأمل اعتراف کرده‌اند این سخن درباره آنچه در انقلاب سال 1357 ایران و موسیقی‌های برآمده از آن گذشته، مصداقی ندارد و نباید انقلاب ایران و حرکت موسیقایی آن را با هیچ انقلاب دیگری در دنیا مقایسه کرد.

این کارشناس موسیقی اظهار می‌کند: به نظر من می‌توان پای از این حدود نیز فراتر گذاشت و با جرات و اطمینان گفت تاثیرپذیری و تاثیرگذاری موسیقی در ایران سال 1357 به طور همزمان و موازی بوده و دوشادوش انقلاب و حتی گاهی جلوتر از هنرهایی مثل سینما و نقاشی عمل کرده است.

سینما و نقاشی انقلابی عملا دیرتر از موسیقی انقلابی پای در عرصه جامعه ایران پس از 1357 گذاشتند.

میرعلینقی اظهار می‌کند: از منظر بسیاری از هنرمندان متعلق به تفکر و روش دولتی، موسیقی انقلاب، حرکتی است که به زمان خاصی محدود نیست. ولی از نظر تاریخ‌نگاری موسیقی، موسیقی‌های برآمده از انقلاب به یک مقطع زمانی بین تابستان 1357 و اول پاییز 1359 محدود می‌شود.

او در ادامه توضیح می‌دهد: در فاصله‌ای کمی بیش از دو سال و بعد از آن با وقوع جنگ تحمیلی، ماجرای دفاع مقدس هشت ساله در اولویت و اهمیتی بیش از انقلاب قرار گرفت.اگرچه امتداد منطقی سرودهای انقلابی در بافت و روحیه سرودهای جنگی حفظ شد و موسیقیدان‌هایی که صمیمانه با نظام تازه پای جمهوری اسلامی آغاز به همکاری کرده بودند، از این موسیقیدانان عده‌ای دنیا را وداع گفتند، عده‌ای تغییر مسیر دادند و در خارج از موسیقی، نظام و کشور زندگی می‌کنند و عده دیگری نیز کفه ترازو را به نفع جهان‌بینی‌ها و ارزیابی‌های شتابزده سنگین کرده‌اند.

این کارشناس موسیقی در توضیح موسیقی انقلاب می‌گوید: هنگام بررسی آنچه موسیقی انقلاب می‌نامیم، تاثیرپذیری این موسیقی از مایملک پیش از خود، قابل توجه است. موسیقی انقلاب نه تنها بعد از انقلاب بلکه همپای آن متولد شد و نقش تاریخی خود را ایفا کرد و حتی به گفته بعضی صاحب‌نظران، از زمینه‌سازهای وقوع انقلاب نیز بود.

موسیقی بی نظیر دوران انقلاب

حسام الدین سراج، خواننده موسیقی سنتی هم درباره موسیقی این دوره در کشورمان می‌گوید: موسیقی انقلابی در حقیقت قبل و بعد از انقلاب هر دو باهم بود و کارهای بسیار قوی در آن زمان انجام شد که فکر نمی‌کنم دیگر در تاریخ موسیقی ایران تکرار شود. مگر یک انقلاب دیگری با آن عظمت اتفاق بیفتد که آن نوع موسیقی و آن نوع از شعر بتواند خودنمایی و جلوه کند.

او ایران‌ای سرای امید، ‌یا کجایید ‌ای شهیدان خدایی و دیگر کارهای کانون چاووش را نمونه موفقی از این کارها می‌داند و می‌افزاید: کانون چاووش هم قبل از انقلاب بود و هم بعد از انقلاب و کارهای انقلابی بسیار زیادی ارائه کرد و حالا شاید «همپای جلودار» که یکی از کارهای من است را هم جزو آنها محسوب کنیم.

سراج درباره حماسی بودن موسیقی این دوره می‌گوید: این دقیقاً به دلیل شرایط انقلاب بود. یعنی فضا، فضایی بود که کاملا حماسه می‌طلبید، ‌شاعر شعر حماسی می‌گفت، از جان و دل و آهنگساز می‌ساخت و خواننده می‌خواند.

او اظهار می‌کند: هنرمند هم از اجتماع اثر می‌گیرد و هم بر اجتماع اثر می‌گذارد، اما هیچ وقت نباید دنباله‌رو باشد. هنرمند در حقیقت باید ذهنش را فراتر از جامعه قرار دهد، در عین حال که برای جامعه دارد کار می‌کند؛ مثل دانشمند، مثل یک پزشک حاذق که به دلیل توانایی‌هایش به این مرتبه رسیده و اگر به مردم خدمت کند مردم قبولش می‌کنند ولی اگر بخواهد فقط کار خودش را بکند و مردم را در نظر نداشته باشد، شامل مرور زمان می‌شود و از بین می‌رود.

ترویج موسیقی انقلاب با سفارش اثر به آهنگسازان

شاهین فرهت، آهنگساز و موسیقیدان با اشاره به این که هر ژانری ممکن است در موسیقی وجود داشته باشد، می‌گوید: ژانرها بنا بر سفارش و فکری که آهنگساز روی موسیقی دارد به وجود می‌آید.

او ادامه می‌دهد: در رابطه با موسیقی انقلاب اسلامی و مضامین مختلف باید به آهنگساز سفارش داده شود، زیرا آهنگسازی و موسیقی کلاسیک در کشور ما در مقابل چند هزار سال چند صدایی و آثار و فرم‌های مختلف موضوع جدیدی است و سابقه چندانی ندارد.

این هنرمند برجسته همچنین با تاکید بر این که اگر می‌خواهیم موسیقی انقلاب اسلامی باب شود باید به آهنگسازان در این زمینه سفارش اثر داده شود، می‌افزاید: البته آثار خوب در زمینه موسیقی انقلاب اسلامی توسط افراد مختلف ساخته شده است و از این دست آثار کم نیست.

این آهنگساز و موسیقیدان با بیان این که ساخت موسیقی‌های سفارشی، منفی نیست، می‌گوید: بسیاری از آثار بزرگ دنیا مانند سمفونی 2 بتهوون سفارشی بوده‌اند و این که آهنگساز بر اساس سفارشی اثری را بسازد، موضوعی منفی نیست و نباید مدام بر طبل سفارشی بودن موسیقی انقلاب بیهوده کوبید.