253 زیستگاه، 2 هزار و 500 محیط‌بان

اینها مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست هستند، همان قلمروی یوزها، خرس‌ها، پلنگ‌ها، پرندگان کمیاب و طعمه‌های چهارپای وحوش، همان عرصه‌های طبیعی که اگر چه بعضی‌هایشان بکر مانده‌اند، اما بیشتر آنها نشانی از تجاوز آدم‌ها به حریمشان دارند. طبق آخرین اطلاعات سازمان حفاظت محیط زیست در ایران 26 پارک ملی، 35 اثر طبیعی ملی، 42 پناهگاه حیات وحش و 150 منطقه حفاظت شده وجود دارد که خیلی‌ از آنها بجز برای مردم محلی ناشناخته‌اند؛ شاید همین ناشناخته بودن نیز رمز بقای آنها تا امروز بوده است.

پارک‌های ملی ایران از شمال شرق نقشه کشور شروع می‌شوند؛ از نزدیکی‌های مرز ایران و ترکمنستان با نام پارک ملی تندوره. این پارک در خراسان رضوی قرار دارد و 35 هزار و 540 هکتار از وسعت کشور را به خود اختصاص داده، اما این پارک فقط یک لکه کوچک صورتی رنگ روی نقشه است که وسعتش به پای پارک ملی ارومیه نمی‌رسد. این روزها همه این پارک را به نام دریاچه‌ای خشکیده می‌شناسند، اما این پارک گسترده در 2 استان آذربایجان غربی و شرقی 540 هزار و 886 هکتار از سرزمین ایران را دربرگرفته و عنوان ملی روی آن ثبت شده است.

7 هزار هکتار از وسعت استان آذربایجان شرقی نیز در سیطره پارک ملی کنتال است، پارکی که به عنوان بخشی از پناهگاه حیات وحش کیامکی شناخته می‌شود و اما در حاشیه خلیج فارس در نزدیکی لامرد و بردخون نیز 2 پارک ملی با وسعت 67 هزار و 121 هکتار قرار گرفته‌اند که به خاطر مشکلاتی که حفاری‌های نفتی و گازی برای این دو پارک به وجود آورده‌اند آنها را به مناطقی حساس و شناخته شده بدل کرده است، اما پارک‌های ملی در اصفهان (کلاه قاضی و قمیشلو)، تهران (خجیر، سرخه حصار و لار)، چهارمحال و بختیاری (تنگ صیاد)، خراسان شمالی (سالوک و ساریگل)، خوزستان (دز و کرخه)، سمنان (توران و کویر)، فارس (بختگان، بمو و قطرویه)، کرمان (خبر)، گلستان (گلستان)، گیلان (بوجاق)، مازندران (پابند و کیاسر) و یزد (سیاهکوه) نیز پراکنده‌اند که در مجموع یک میلیون و 960 هزار و 537 هکتار از مساحت کشور را پوشش داده‌اند.

سرزمین ایران 35 ستاره دارد، همان‌هایی که کشورمان را صاحب 35 اثر طبیعی ملی کرده‌اند. این آثار طبیعی از آذربایجان شرق و غربی گرفته تا اردبیل و بوشهر و سیستان و بلوچستان را در برگرفته‌اند، همان آثار طبیعی و ملی که 38 هزار و 697 هکتار وسعت دارند. اثر طبیعی فسیلی مراغه (آذربایجان شرقی)، غار سهولان (آذربایجان غربی)، قله سبلان و غار یخکان (اردبیل)، دهلران و تنگه رازیانه (ایلام)، کوه نمک جاشک جزیره خارکو (بوشهر)‌، ‌تنگه واشی و غار رود افشان (تهران)، دشت لاله واژگون (چهارمحال و بختیاری)‌، ‌بزنگان و چشمه گراب و قلل بینالود (خراسان رضوی)، ‌سرو زربین سنگان و چشمه گل‌فشان تنگ و چشمه گل پیرگل و قله تفتان (سیستان و بلوچستان) ‌و غار قوری قلعه و غار پروآی کرمانشاه تنها بخشی از این ستاره‌های ثبت شده سرزمین ایران هستند.

5 میلیون و 567 هزار و 643 هکتار از وسعت ایران به نام حیوانات ثبت شده است. این عرصه‌ها تحت حفاظت درآمده‌اند تا گونه‌های جانوری آن با آسودگی خیال زندگی کنند هر چند عنوان پناهگاه حیات وحش نیز آنها را از تجاوز انسان‌ها در امان نگه نداشته؛ مدت‌هاست که شکارچیان غیرمجاز در پناهگاه‌های حیات وحش نیز قلب حیوانات را نشانه می‌روند. ولی با این حال در پناهگاه‌های 42 گانه حیات وحش هنوز زندگی در جریان است؛ در پناهگاه حیات وحش توران و خوش‌ییلاق که قلمروی یوزپلنگ‌هاست (سمنان)، در مهروییه و زریاب و دربند راور و روچون کرمان، در میانکاله و دودانگه و دشت ناز و سمسکنده و فریدون کنار مازندران، در جاسب و راسبند مرکزی، در شیدور و هندورابی هرمزگان و در بوروییه و نایبندان طبس و دره انجیر و نی باز در یزد.

در میان 150 منطقه حفاظت شده هیچ منطقه‌ای شناخته‌شده‌تر از ارسباران در آذربایجان شرقی نیست، سهند هم شهرت خوبی دارد، مغان (اردبیل)، ورجین (تهران ) و تنگ‌صیاد (چهار محال و بختیاری) هم با گوش‌ها ناآشنا نیستند، اما وضعیت کرخه و دز کمی با بقیه فرق دارد.

یک دهه پیش این مناطق جولانگاه شیر ایرانی بوده، همان بیشه‌زارهایی که حالا به خاطر دخل و تصرفات معادن و صنایع و فضاهای شهری حتی اگر شیری را مهمان آنجا کنی دیگر توان زندگی ندارد؛ بیشه زار‌های این منطقه که شیرها برای استتار به آنها وابسته‌اند از بین رفته است. برای همین است که کارشناسان احیای شیر ایرانی که البته قرار است از هندوستان وارد و در این منطقه اسکان داده شوند را غیرممکن می‌دانند. با این حال تنها این مناطق حفاظت شده نیستند که همچنان تخریب و تهدید را تجربه می‌کنند زیرا هر کدام از مناطق حفاظت شده میشداغ و هورالعظیم (خوزستان)، توران و پرور (سمنان)، بهرام گور و ارژن و پریشان (فارس) و دنا و دنای شرقی (کهگیلویه و بویراحمد) با درجات متفاوت نگران تخریب و دست‌اندازی‌ هستند.

مناطق چهار گانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست با بیش از 16 میلیون هکتار وسعت آنقدر دغدغه‌های حفاظتی دارند که بشود براحتی فهمید وجود 2 هزار و 500 نیروی محیط‌بان برای حفاظت آنها کفاف نمی‌دهد. طبق آخرین اظهارنظرهای سرهنگ حمیدرضا خیل‌دار، فرمانده یگان حفاظت محیط زیست کشور مناطق چهارگانه تحت حفاظت با وسعتی معادل 10 درصد مساحت کل ایران فقط با 2 هزار و 500 نیروی محیط‌بان اداره می‌شود؛ آن هم محیط‌بانانی که به گفته او در ماه 18 روز کاری دارند و هیچ اضافه کاری دریافت نمی‌کنند.

این در حالی است که محیط‌بانان به خاطر قراردادی بودنشان هیچ گاه نیز طعم امنیت شغلی را نچشیده‌اند. به خاطر حمایت‌های ضعیف قانونی و آموزش ندیدنشان در رویارویی با متخلفان همواره گرفتار مسائل حقوقی می‌شوند و بعضی‌هایشان نیز مثل 111 شهید این عرصه به دست قاچاقچیان و شکارچیان غیرمجاز کشته می‌شوند. این در شرایطی است که کم‌تعداد بودن محیط‌بانان در مناطق تحت حفاظت نیز گرهی دیگر بر گره‌های قبلی می‌زند و عرصه حفاظت در مناطق چهارگانه را با مشکل روبه‌رو می‌کند.

البته آماری که مسوولان در دوره‌های زمانی تقریبا نزدیک به هم ارائه می‌دهند تفاوت‌های فاحشی با هم دارد به طوری که آن زمان که محمدباقر صدوق در معاونت محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست حضور داشت یک محیط‌بان را مسوول حفاظت از 12 هزار هکتار از عرصه‌های تحت حفاظت می‌دانست و حالا که سرهنگ خیل‌دار آمار می‌دهد از 7 هزار هکتاری می‌گوید که توسط یک محیط‌بان اداره می‌شود.

ولی با وجود این تفاوت آمارها، موضوع مشترک همان کمبود محیط‌بان است که در زیستگاه‌های یوز پلنگ با وسعت 5/6 میلیون هکتار رقم 90 نیرو را نشان می‌دهد. ولی با وجود این فرمانده یگان حفاظت محیط زیست قول داده بود تا با هماهنگی ستاد کل نیروهای مسلح تا اوایل سال 90 تعداد محیط‌بان‌ها به 13 هزار نفر برسد، تا آنجا که استان‌ها افزایش 5 برابری تعداد محیط‌بان‌هایشان را تجربه کنند.