دو نامه از تاریخ سیستان

«حمزه آذرک و هرون‌الرشید (در آیینه دو نامه)» درباره قیام حمزه آذرک سیستانی، علیه هرون‌الرشید عباسی است. جنبش حمزه آذرک، جنبشی ایرانی و به وسیله ایرانیان در ایران با جهان‌بینی دینی و اجتماعی و دستگاه اداری و سیاسی در خور توجه بوده که از آبشخور فرهنگ دیرینه ایران مایه می‌گرفت. کتاب درباره قیام «حمزه آذرک شاری سیستانی» علیه هرون‌الرشید عباسی و ترجمه نامه‌هایی است که بین هرون و حمزه مبادله شد.

این کتاب پایان‌نامه او در رشته حقوق در سال 1330 است و برای نخستین‌بار از عربی به فارسی ترجمه ‌شده است.

حمزه آذرک که اهل سیستان بود، با نام خوارج در سال 170 علیه عباسیان قیام کرد. این قیام که چند سالی بعد از قیام ابومسلم خراسانی شکل گرفت، به جنگ‌‌های مفصلی منجر شد که در همه آنها هرون از سپاه ایران شکست خورد.

بینش حمزه آذرک با خوارجی که بر حضرت علی(ع) و معاویه خروج کردند، متفاوت است.

خوارج در دوره‌های بعد به آن معنی است که هر فردی بر عباسیان و امویان خروج می‌کرد، خوارج نام می‌گرفت و این واژه را حتی برای کسانی که باج و خراج هم پرداخت نمی‌کردند، به کار می‌بردند.حمزه در نامه‌اش به هرون همه جنایات عباسیان را شرح داد و پاسخ دندان‌شکنی برای او نوشت. در این نامه همچنین علت وقوع این جنبش به تمامی درج شده است. این نهضت از نظر تاریخی، نهضتی ایرانی قلمداد می‌شود که ضربه سنگینی بر دستگاه عباسی وارد کرد.

در این کتاب آشکار می‌شود که ایرانیان آن موقع اهل کتاب بودند، با اصل اسلام مخالفتی نداشتند و مخالفتشان با کسانی بود که خودشان را خلیفه می‌دانستند و در حقیقت امویان و عباسیان را مسلمان قلمداد نمی‌کردند.

«نسخه نامه هرون‌الرشید»، «خوارج و حمزه‌بن‌آذرک»و «سخنی چند درباره ماجرای حمزه از نقطه‌نظر حقوقی، سیاسی و اجتماعی» از عناوین چند بخش این کتاب‌هستند.

در انتهای کتاب سندی از صدر اسلا‌م برای انگیزه جنبش های ایرانیان بر ضد امویان و عباسیان آمده است که طی آن به شرح پیمانی مسوم به پیمان شیز می پردازد.

در قسمتی از این سند نیز به تاثیرات این پیمان به مردم آذربایجان اشاره شده است.