میادین مشترک خط مقدم صنعت نفت

وجود 35 میدان مشترک نفتی و گازی در دریا و خشکی ، موضوعی در خور توجه است که الزامات و ضرورت‌های خاص خود را می‌طلبد ؛ هر چند وزارت نفت سعی کرده طرح توسعه این گونه میادین را در اولویت برنامه‌های خود قرار دهد ، بی‌توجهی به این موضوع در گذشته باعث شده راه آینده دشوارتر باشد و اینک که صنعت نفت با موضوع تحریم دست و پنجه نرم می‌کند ، اجرای این طرح‌ها با دشواری‌هایی مواجه شده است.

کشورهای عضو اوپک حدود 80 درصد ذخایر شناخته شده نفت جهان را در اختیار دارند. در میان اعضای این سازمان ، عربستان ، ایران ، عراق ، کویت و ونزوئلا روی هم بیش از 700 میلیارد بشکه ذخایر شناخته شده نفت را به خود اختصاص داده‌اند.

منطقه خلیج‌فارس از حجم ذخایر مذکور بیش از 60 درصد ذخایر شناخته شده را در خود جای داده و همین مساله باعث استراتژیک بودن منطقه خلیج‌فارس شده است.

در عین حال، ا‌یران با 35 میدان نفتی و گازی در خلیج‌فارس که 14 میدان آن مشترک با کشورهای منطقه است، سهم چشمگیری از مخازن نفت و گاز دریایی را دارد.

میدان فروزان در منطقه خارک با عربستان مشترک است. این میدان در عربستان به نام مرجان شناخته می‌شود و هر 2 کشور از آن جداگانه بهره‌برداری می‌کنند. تا سال 2000 میلادی نزدیک به 52 حلقه چاه در آن حفاری شده که 33 چاه در حال تولید است.

میدان‌های نصرت و مبارک در منطقه سیری با امارات متحده عربی مشترک است و البته مخزن مبارک متعلق به ایران است و برخلاف ادعای امارات فقط از دید ساختار زمین‌شناسی بین 2 کشور مشترک است. میدان نصرت نیز در امارات فاتح نام دارد و هر دو کشور جداگانه از آن بهره‌برداری می‌کنند.

میدان سلمان نیز با امارات مشترک است و نزدیک به 73 حلقه چاه در آن حفاری شده، هر چند این میدان گازی است، اما تاکنون از بخش گاز آن استخراجی صورت نگرفته است. درعین حال میدان اسفندیار با عربستان و کویت مشترک بوده و فارس یک و دو فقط با عربستان مشترک است.

میادین پارس جنوبی با قطر، فلاح با امارات، هنگام با عمان و قدیر با کویت از دیگر میادین نفت و گاز مشترک ایران در منطقه خلیج‌فارس است.

توسعه و سرمایه‌گذاری میادین نفت و گاز بویژه در دریا بسیار هزینه‌بر است و اعتبارات سنگینی را می‌طلبد و جذب سرمایه خارجی برای توسعه این میادین به منظور افزایش بهره‌وری اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد.

با این حال ایران جز در میدان مشترک پارس جنوبی که از طریق قراردادهای بیع متقابل به توسعه 10 فاز آن پرداخته ، در سایر میادین مشترک بجز مواردی انگشت‌شمار توفیق چندانی حاصل نکرده است و این در حالی است که کشورهای منطقه در این میادین توانسته‌اند با جذب سرمایه‌های خارجی و فناوری‌های پیشرفته به بهره‌برداری از منابع مشترک بپردازند.

در این میان قطر در حوزه پارس جنوبی از سال 1992 توانست به توسعه این میدان بپردازد و تا سال 2000 روزانه 130 هزار بشکه مایعات گازی و یکهزار میلیون فوت مکعب گاز و 175 هزار بشکه نفت برداشت کرده است و هم‌اکنون نیز در حال توسعه «ال.ان.جی» است که تولید خود را تا سال 2012 به 77 میلیون تن برساند.

سایر کشورهای همسایه نیز با بهره‌گیری از سرمایه شرکت‌های بین‌المللی و انعطاف‌پذیری‌های سیاسی در گفتگوها در حال برداشت از این میادین هستند و ادامه این روند ضررهای جبران‌ناپذیری به ایران خواهد رساند.

برداشت بی‌ضابطه از میادین مشترک از سوی همسایگان همچنین می‌تواند پس از مدتی نفت و گاز این حوزه‌های مشترک را غیرقابل استحصال ساخته و توازن میادین به هم بریزد.

این در حالی است که براساس توافق‌نامه‌هایی که میان ایران از یک سو و عربستان، قطر، امارات متحده عربی، عمان و بحرین از سوی دیگر بسته شده، همه فعالیت‌ها در حدود فلات قاره بر پایه خط نیمساز، مورد توافق دو طرف قرار گرفته است. از نگاه فنی برای عملیات حفاری و بهره‌برداری از یک مخزن نفتی یا گازی، شناسایی موقعیت کل مخزن و داشتن اطلاعات و محاسبه جزئیات ضروری است اما متاسفانه درباره مخازن نفت و گاز مشترک اطلاعات زیادی بین طرفین ردوبدل نمی‌شود و کشورهای صاحب مخزن برای به دست آوردن سود بیشتر، به گونه‌ای بی‌ضابطه و نادرست و خلاف اصول مهندسی و فنی صنعت نفت مشغول بهره‌برداری از حوزه‌های مشترک هستند که این موضوع در بلندمدت بر شاخصه‌های فنی مخزن آسیب جدی وارد می‌کند لذا برای جلوگیری از این آسیب بهترین روش، برداشت هماهنگ یا مدیریت واحد در مخازن مشترک است.

به نظر می‌رسد رسیدگی به مسائل مشترک مرتبط با حوزه‌های مشترک نفت و گاز باید در اولویت سیاست خارجی کشور قرار گیرد تا در سایه این تعاملات اقتصادی، سیاسی و بین‌المللی با کشورهای منطقه گرایش سرمایه‌گذاران خارجی و امکان بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته افزایش یابد که بی‌شک در شتاب بخشیدن برای رسیدن به قدرت برتر ایران در منطقه موثر خواهد بود.

در بررسی وضعیت میادین نفت و گاز ایران در دو بخش میادین خشکی و دریایی دو گونه وضعیت مشاهده می‌شود. این میادین هم‌اکنون یا در حال توسعه هستند یا در حال تولید.

میادینی که در خشکی و در منطقه غرب و جنوب کشور با عراق مشترک هستند، نفت شهر، دهلران و پایدار غرب است که هم‌اکنون در حال تولید قرار دارند و از آنها نفت استخراج می‌شود.تعدادی دیگر از میادین نیز در حال توسعه هستند مانند آبادان، آزادگان، یادآوران، چنگوله و آذر که میادین مشترک با عراق هستند.

کارشناسان، مدیران و برنامه‌ریزان وزارت نفت معتقدند طرح توسعه میادین مشترک در تمام برنامه‌های نفتی در اولویت اول قرار دارد و در برنامه پنجم توسعه نیز اولویت اصلی به توسعه‌ این میادین داده شده و برای تک‌تک میادین برنامه‌ریزی شده است. به طور مثال در میدان مشترک فرزاد با عربستان قرار است یک شرکت هندی در توسعه آن مشارکت داشته باشد.

میدان آرش نیز که میان ایران و عربستان و کویت مشترک است، از دیگر میادینی است که مذاکرات آنها چندین سال ادامه دارد و هم‌اکنون در اولویت برنامه‌ریزی توسعه‌ای وزارت نفت قرار دارد.

از آنجا که خط مقدم صنعت نفت توسعه و به تولید رساندن همه حوزه‌های مشترک نفت و گاز ایران است؛ اما ظرفیت‌های محدود اجرایی، سیاسی و اقتصادی دست به دست هم داده‌اند و مانع از دستیابی به اهداف نهایی شده است. البته در برخی میادین از جمله دارخوین در جنوب خرمشهر، مشکل مالی یا تامین اعتبار مطرح نیست؛ زیرا طرح توسعه میدان براساس قرارداد بیع‌متقابل تنظیم شده و توسعه آن توسط شرکت ایتالیایی «انی» در دست انجام است؛ اما ایتالیایی‌ها به دلیل مسائل سیاسی و شرایط تحریم بین‌المللی علیه ایران تاکنون میدان نفتی دارخوین را در سرویس قرار نداده و به تولید نرسانده‌‌اند. از دیگر مثال‌های این ظرفیت محدود سیاسی می‌توان به مذاکرات صادرات گاز ایران به پاکستان و هند اشاره کرد که بیش از 10 سال است ادامه داشته و دولت‌ها و وزرای زیادی را به خود دیده؛ اما تاکنون به نتیجه نرسیده است.

به گفته کارشناسان فنی و اقتصادی صنعت نفت، توسعه میادین مشترکت بویژه میادین دریایی، هزینه‌های بسیار هنگفتی را می‌طلبد که نیاز به سرمایه‌گذاری‌های خارجی در آن بوضوح آشکار می‌شود.

میدان مشترک آزادگان شمالی و جنوبی در جنوب ایران با کشور عراق از جمله میادینی است که بیش از 10 سال طرح و توسعه آن طول کشیده و هرچند قرار بوده زمستان سال گذشته تولید اولیه آن روزانه به 50 هزار بشکه برسد؛ اما هم‌اکنون 35 هزار بشکه نفت تولید روزانه دارد که تا پایان سال باز هم پیش‌بینی می‌شود افزایش تولید آن با مشکل مواجه شود.

در حوزه گازی، تنها میدان مشترک گازی در خشکی به نام گنبدلی در منطقه خراسان با کشور ترکمنستان است که در حال تولید قرار دارد و گاز آن به میزان روزانه 3 میلیون مترمکعب از طریق پالایشگاه خانگیران سرخس و شهید هاشمی‌نژاد در مدار تولید قرار دارد. البته در میادین مشترک نفتی و گازی در برخی حوزه‌ها، لایه‌های نفتی بیشتر بوده یا در میادین صرفا نفتی ممکن است لایه‌های گازی نیز کشف شده باشد.

هم‌اکنون 17 میدان مشترک نفت و گاز در حال تولید داریم که 6 میدان در خشکی و 11 میدان در خلیج‌فارس قرار دارد. ایران بیش از 100 میدان نفتی در خشکی و 35 میدان در دریا دارد که قرار است تا پایان برنامه پنجم توسعه 26900 میلیون مترمکعب گاز در روز از میادین گازی در کشور تولید شود اما این مهم البته نیاز به 500 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری دارد.

در حال حاضر پارس جنوبی که بزرگ‌ترین میدان گازی جهان است و با کشور قطر در خلیج‌فارس مشترک است، به دلایل مختلف از برنامه طراحی شده توسعه‌ای آن عقب است؛ اما بنا به ادعای مسوولان شرکت ملی نفت در میزان برداشت گاز از میدان با قطر برابر است با این‌حال هم‌اکنون پروژه توسعه فازهای 12، 13، 14، 15، 16، 17 و 18 به دلیل کمبود منابع مالی به کندی پیش می‌رود.

در برنامه‌ای که هم‌اکنون دولت و وزارت نفت با همکاری دستگاه دیپلماسی کشور برای توسعه میادین مشترک نفت و گاز پیگیری می‌کنند، استفاده از فاینانس، تسهیلات مالی خارجی، اقدامات فنی و عملیاتی مشترک با اولویت اکتشافات جدید در مرزهای مشترک و مانیتور کردن اقدامات کشورهای همسایه در جهت تولید در این میادین از جمله برنامه‌های در دستور کار است.

با این وصف هرچند کمبود منابع و اعتبارات مالی در صنعت نفت ممکن است باعث کندی پیشرفت پروژه‌ها شود؛ اما نباید از خط مقدم این صنعت که همان توسعه میادین مشترک است، غافل ماند. ضروری است در ساختار و برنامه‌های صنعت نفت این موضوع نهادینه شود و در اولویت طرح‌ها و تخصیص اعتبارات قرار گیرد.

زیبا اسماعیلی