ارکستر سمفونیک مثل تیم فوتبال است

سال 1354 خورشیدی برای ادامه تحصیل به فرانسه سفر کردید. آنجا در چه رشته‌ای و چه دانشگاهی درس خواندید؟

ابتدا در دانشگاه شهر نیس درس رهبری ارکستر را شروع کردم و در ادامه به کنسرواتوار موسیقی شهر استراسبورگ رفتم و پس از 4 سال در رشته رهبری ارکستر فارغ‌التحصیل شدم.

مدتی را هم به شهر فرایبورگ آلمان رفتم و آنجا مدرک سولیستی ابوا را گرفتم و همزمان در دانشکده علوم انسانی دانشگاه استراسبورگ در رشته موزیکولوژی ثبت نام و از 2 پایان‌نامه دکتری با فاصله زمانی چند سال دفاع کردم که دومی مربوط به سال 2000 میلادی بود.

از 2 رشته تحصیلی رهبری ارکستر و موزیکولوژی صحبت کردید که برای دانشگاه‌های ما بیگانه است. در این باره توضیح دهید.

رشته موزیکولوژی به پژوهش در موسیقی می‌پردازد.

همان چیزی که جایش در دانشگاه‌های ما خالی است.

براساس نظام آموزش عالی اروپایی‌ها، دانشجو پس از پایان تحصیلات یا موسیقیدان می‌شود که شامل 3 شاخه نوازندگی، آهنگسازی و رهبری ارکستر است یا به سراغ کار پژوهشی می‌رود.

موضوع یکی از پایان‌نامه‌های دکتری شما مربوط به تاریخ موسیقی چندصدایی در ایران می‌شود. از همین جا شروع کنیم و بحث را به سمت ارکستر سمفونیک بکشانیم.

پایان‌نامه من مربوط به سابقه موسیقی سمفونیک در ایران بود که اگرچه ابتدا آن را به عنوان یک کار دانشگاهی به دست گرفتم، اما در ادامه چنان پروبالی پیدا کرد که آن را به عنوان دومین پایان‌نامه دکتری خودم در 570 صفحه ارائه کردم.

570 صفحه! پس چندان تاریخ کم‌باری در حوزه موسیقی چندصدایی و سمفونیک نداریم.

تاریخ موسیقی سمفونیک ایران که از سال 1868 آغاز شده، زوایا و گوشه‌هایی دارد که وظیفه پژوهشگران است آن را بکاوند و بسیاری از مسائل را روشن کنند.

تا اینجای گفتگو بارها از واژه‌های ترکیبی موسیقی سمفونیک و چندصدایی استفاده کرده‌ایم. اگر بخواهیم این اصطلاحات را به زبانی ساده توضیح دهیم، چه باید بگوییم.

واژه سمفونیک از ترکیب «سم» که مخفف سمپاتی است و «فون» که همان موسیقی معنا می‌دهد، تشکیل شده. اما مراد ما در اینجا آن موسیقی وارداتی از اروپاست که چندصدایی است.

همان‌طور که می‌دانید موسیقی سنتی ایران تک‌صدایی است و حتی اگر چند نوازنده و خواننده اجرا کنند، باز هم یک ملودی نواخته می‌شود. این موسیقی میراث گرانبهایی است که در کنارش موسیقی سمفونیک و چندصدایی را هم حدود 140 سال داریم و هریک کار خود را انجام می‌دهند و از ترکیبشان موسیقی‌ای هم شکل گرفته که بیشتر از آن با عنوان موسیقی ملی یاد می‌شود.

این موسیقی سمفونیک یا چندصدایی از چه سالی و به چه طریقی وارد ایران شد؟

این موسیقی در زمان ناصرالدین‌شاه به واسطه گروه‌های موزیک ارتش وارد ایران شد. در یکی از سفرهای ناصرالدین‌شاه به فرانسه، او شاهد اجرای برنامه ارکستر بادی نظامی فرانسه شد و ابراز علاقه‌مندی کرد تا گروهی شبیه آن در ایران راه‌اندازی شود. در این خصوص از سوی دولت فرانسه، موسیقیدانی به نام آلفرد ژان باتیس لومر به ایران اعزام شد تا این کار را به انجام برساند. البته پیش از او حداقل 3 اروپایی دیگر در این زمینه کارهایی را در ایران انجام داده بودند که کارشان چندان رونق نگرفته بود. به این طریق بود که موسیقی سمفونیک و چندصدایی وارد ایران شد و همراه آن نت‌خوانی، آهنگسازی، رهبری ارکستر و آموزش موسیقی هم به عنوان سوغات فرنگ به کشور آمد.

موسیقی چندصدایی غربی با تشکیل گروه‌های موسیقی نظامی در ایران طنین‌انداز شد؛ اما پا گرفتن اولین ارکسترهای سمفونیک چگونه رخ داد؟

اواخر دهه 20 خورشیدی، ارکستری به همت غلامحسین مین‌باشیان که افسر ارتش و تحصیلکرده موسیقی در ایران و اروپا بود شکل گرفت که به ارکستر بلدیه مشهور شد. از آنجا بود که برای اولین بار قطعات موسیقی سمفونیک در کشور نواخته شد.

پس از 1320 خورشیدی و پایان جنگ دوم جهانی، نوازنده‌ای به نام پرویز محمود که ساز تخصصی‌اش ویلون بود، پس از اتمام تحصیلات از بلژیک به ایران آمد و ارکستری را با همکاری دوستان و نزدیکانش در منزل شخصی‌اش به طور خصوصی راه‌اندازی کرد. آنان برای اولین‌بار از عنوان ارکستر سمفونیک تهران برای گروه خود استفاده کردند.

آیا همان گروه کوچک، سنگ بنای اولیه ارکستر سمفونیک تهران شد؟

این ارکستر فراز و نشیب‌های زیادی داشت و گاه از کمک‌های دولتی بهره می‌گرفت و پاره‌ای از مواقع دچار تعطیلی می‌شد، وقتی پرویز محمود از ایران می‌رود، روبیک گریگوریان برای مدتی رهبری گروه را به دست می‌گیرد که او هم کشور را ترک می‌کند و پس از آن نوازندگان و رهبر ارکستر بارها دستخوش تغییر می‌شوند. این وضعیت کج‌دار و مریز برای سال‌ها ادامه پیدا می‌کند تا این‌که اوایل دهه 50 خورشیدی، ارکستر سمفونیک دارای بودجه‌ای مستقل و قابل توجه شده و رهبری‌اش به عهده فرهاد مشکات گذاشته می‌شود. در این سال‌ها از نظر برنامه‌ریزی، تامین هزینه‌ها، تعداد زیاد اجراها و دعوت از رهبران مهمان از سراسر جهان، ارکستر سمفونیک دوران پر رونقی را سپری می‌کند.

در این دوره تعداد زیادی نوازنده هم از اروپا جذب این ارکستر می‌شوند.

بله که البته مهم‌ترین نقطه ضعف این ارکستر در‌آن سال‌هاست. وقتی فرهاد مشکات از اروپا به ایران دعوت شد، اولین کاری که کرد با برگزاری یک آزمون از نوازندگان ایرانی، تنها 15 نفر از آنان را نگه‌داشت و باقی صندلی‌های ارکستر را با هنرمندان خارجی پر کرد.

او با توجه به بودجه زیادی که در اختیار داشت، تعداد زیادی نوازنده را از اروپا استخدام کرد که مانع بزرگی در سر راه پیشرفت هنرمندان داخل شد.

اما ارکسترهای سمفونیک اروپایی هم چند ملیتی هستند و نوازندگانی از دیگر کشورها در هریک از آنها حضور دارند.

شاکله و ساختار اصلی هر ارکستر از خود همان کشور است که البته برای رفع برخی نقاط ضعف و تقویت کیفی مجموعه، نوازندگانی را هم از دیگر جاها به خدمت می‌گیرند. این خیلی فرق می‌کند با این که شما ارکستری را تحویل بگیرید و با اخراج 80 درصد نوازندگانش، آن را منحل کنید و مجموعه‌ای جدید را که پایه و بنیانش خارجی است، بسازید. این کار به توان نوازندگی ما صدمه زد و به نفع موسیقی ایران تمام نشد، چرا که در طول تمام این سال‌ها نتوانستیم از نظر نوازندگی به طور کامل روی پای خودمان بایستیم و همیشه در تعدادی از سازها لنگیده‌ایم.

در بخشی از صحبت‌هایتان به بودجه سنگین ارکسترهای سمفونیک اشاره کردید. شاید خیلی‌ها با خودشان بگویند چه نیازی است از محل بودجه دولتی در این راه هزینه کرد. آیا کشوری وجود دارد که ارکستر سمفونیک‌‌هایشان از نظر تامین هزینه‌ها خودکفا باشند؟

به هیچ‌وجه وجود ندارد. با توجه به تعداد زیاد نوازندگان هر ارکستر و هزینه‌های سنگین آن، از راه بلیت‌فروشی کنسرت‌ها به هیچ‌وجه نمی‌توان دخل و خرج را به هم نزدیک کرد. برای همین در اروپا، دولت‌ها و شهرداری‌ها بودجه ارکسترهای سمفونیک را تامین می‌کنند.

پس در واقع با ارکسترهای سمفونیک مثل موسسات عام‌المنفعه و مراکز خدمات ضروری برخورد می‌کنند.

دقیقا همین‌طور است. آنان ارکسترهای سمفونیک را در رده تزیینات که بود و نبودشان مهم نیست، قرار نمی‌دهند. بلکه آن را از جمله ضروریات جامعه می‌دانند. اگر از ارکستر سمفونیک حمایت مالی صورت نگیرد، در حقیقت روی آن خط کشیده شده است. حمایت از ارکسترهای سمفونیک و فعالیت‌های هنری مثل نان‌شب واجب است.

شما حدود 2 سال پیش از اروپا به ایران برگشتید و رهبری ارکستر سمفونیک تهران را به دست گرفتید. وقتی کار را شروع کردید، وضعیت ارکستر را چگونه یافتید؟

وقتی من این کار را قبول کردم، 6 ماه می‌گذشت که ارکستر بدون رهبر بود و مسوولان می‌خواستند با رهبران مهمان کار را پیش ببرند.

که در هیچ جای دنیا سابقه ندارد و غیرممکن است.

خب ارکستر سمفونیک مثل یک تیم فوتبال است که بدون مربی و سرپرست نه تمرین مناسبی انجام می‌دهد و نه مسابقه درستی. همان‌طور که چنین تیم فوتبالی از هم می‌پاشد، ارکستر سمفونیک هم بدون رهبر دائمی کاری از پیش نمی‌برد.

آخرش نگفتید که 2 سال پیش اولین مساله‌ای که به چشم شما آمد، چه بود؟

بی‌نظمی در حضور نوازندگان هنگام تمرین بود. برخی دیر می‌آمدند، گاهی اوقات غیبت می‌کردند و در کل فضای چندان مناسبی از این نظر وجود نداشت. البته این مشکلی غیر هنری و فنی بود که توانستیم خیلی زود آن را حل کنیم.

از نظر تعداد نوازنده کمبودی وجود نداشت؟

وقتی من آمدم، 49 نوازنده قراردادی داشتیم و از دیگران به صورت پروژه‌ای و پاره وقتی کمک گرفته می‌شد.

این وضعیت مطلوبی نبود و نمی‌توانستیم براساس آن بخوبی پیشرفت کنیم. برای همین در این جهت حرکت کردیم تا با همه نوازندگان مورد نیاز ما قرارداد بسته شود.

حالا چند نوازنده قرارداد دارند؟

83 نفر قرارداد دارند و همیشه در خدمت ارکستر سمفونیک هستند.

گویا بر تعداد نوازنده‌ها چه قراردادی و چه پروژه‌ای هم افزودید.

2 سال پیش ارکستر کوچک‌تر بود که ما به مرور تعداد سازهای زهی را اضافه کردیم و برای هر ساز بادی هم 2 نفر را در اختیار گرفتیم که اگر شماره یک به هر دلیل نتوانست سر کار حاضر شود، نفر دوم جایگزین آن شود. در حال حاضر مشکل ما دیگر کمیت نیست، بلکه کیفیت کار نوازندگان است.

اما هنوز برای ساز هارپ نوازنده ایرانی ندارید.

تنها همین ساز است که مجبوریم برای هر برنامه از خارج کشور نوازنده‌ای را دعوت کنیم.

مشکل دیگر شما، قدیمی بودن سازهاست که پیش از این در نشست مطبوعاتی آن را مطرح کردید. چرا برخلاف تمام قول و قرارها این مساله حل نشد و سازهای جدید خریداری نشدند.

با این که قول دادند و به طور جدی وارد مذاکره با شرکت‌های اروپایی شدند، اما هیچ کاری صورت نگرفت.

خب این قدیمی و کهنه بودن سازها بر کار شما تاثیر منفی نمی‌گذارد؟

حتما نقش منفی دارد. بویژه در سازهای بادی که عمر بعضی از آنها به 50 سال می‌رسد و دیگر کارایی لازم را ندارند. این در حالی است که براساس معیارهای هنری و فنی، یک ساز بادی تنها باید حداکثر 8 تا 10‌سال در ارکستر سمفونیک نواخته شود.

در این یک سال که چند بار به تمرین‌های ارکستر سمفونیک سر زده‌ام، همیشه شما را درگیر کارهای اجرایی و حاشیه‌ای دیده‌ام که وظیفه رهبر ارکستر نیست. در این باره توضیح دهید.

این یکی دیگر از مشکلات ماست. در حالی که رهبران ارکسترها باید دارای چندین منشی و دستیار باشند تا همه چیز را برای تمرین و اجرا آماده سازند، من اینجا دست تنها هستم و امور اجرایی را هم باید انجام دهم.

یک رهبر ارکستر و مدیر هنری کارش وقتی شروع می‌شود که همه نوازنده‌ها سر جایشان نشسته و نت‌ها چیده شده باشند. او باید تمام توان ذهنی خود را صرف امور هنری کند، نه خرج مسائل اجرایی و پشتیبانی.

تازه 2 سال دوندگی کرده‌اید تا به کارها سر و سامان بدهید و اینجا رسیده‌اید.

روز اولی که اینجا آمدم دیدم خیلی کارها هست که باید انجام شود. اینجا مثل مخروبه بود. سالن رودکی وضعیت بسیار بدی داشت، سرویس‌های بهداشتی نامناسب بودند و... هیچ چیز سر جایش نبود. در 2 سال گذشته، بنیاد رودکی همت کرده و دستی به سر و روی اینجا کشیده است. در حال حاضر محیط و فضای کار ما بهتر شده است و سعی می‌کنیم دیگر موانع را هم پشت‌سر بگذاریم.

اما هنوز نتوانسته‌اید نظم و ترتیبی در برنامه‌های سالانه ارکستر سمفونیک ایجاد کنید.

حق با شماست. یکی از مشکلات مهم ارکستر سمفونیک تهران نداشتن برنامه‌های مرتب است و تا زمانی که این اتفاق رخ ندهد، نمی‌توان انتظار داشت ارکستر به قدرت لازم دست پیدا کند. در تمام دنیا برنامه‌های ارکسترهای سمفونیک به صورت سالانه در بروشورهای مربوط اعلام می‌شود و حداقل یک ماه پیش‌ از کنسرت تاریخ دقیق و محل اجرا به اطلاع عموم می‌رسد. در حالی که اطلاع‌رسانی اینجا بسیار محدود است.

با این شرایط امیدوار هستید روزی ارکستر سمفونیک تهران در رده بهترین ارکسترهای جهان قرار بگیرد؟

این اتفاق رخ نمی‌دهد، مگر آن که تک‌تک اعضای ارکستر در سطحی فعالیت کنند که قدرت نواختن آثار پیچیده سمفونیک دنیا را در حد قابل قبولی داشته باشند. در ارکسترهای اروپایی که همه اعضا از سولیست‌های مطرح هستند، نیاز به یک رهبر قوی نیست، اما در کشورهایی مثل ایران رهبر ارکستر علاوه بر رهبری باید استاد نیز باشد تا با تسلط خود نقطه ضعف‌ها را از بین ببرد. با این حال امروزه ارکستر سمفونیک تهران قطعات پیچیده را براحتی اجرا می‌کند که کنسرت آخر هفته ما تاییدی بر این ادعاست.

خیلی‌ها اجراهای مناسبتی را مانعی بر سر راه برنامه‌های اصلی ارکستر سمفونیک می‌دانند. نظر شما در این باره چیست؟

این مناسبت‌ها می‌توانند انگیزه و موقعیتی برای به وجود آمدن آثاری ماندگار به لحاظ هنری ایجاد کنند، به شرط این که توسط آهنگسازان حرفه‌ای خلق شوند. اغلب شاهکارهای به وجود آمده در تاریخ موسیقی جهان، به مناسبت‌های مختلف نوشته شده و امروزه جای خود را در برنامه‌های ارکسترهای بزرگ تثبیت کرده‌اند و از این نظر مخالفتی با اجرای این گونه آثار ندارم. البته به شرطی که در برنامه‌های اصلی ارکستر که همان اجرای آثار بزرگ جهان است، خللی ایجاد نکند.

رهبر ارکستر چه کاره است؟

خیلی وقت‌ها مردم از خود می‌پرسند رهبر ارکستر روی صحنه چه کار می‌کند. نوازنده‌ها که نت جلویشان است و خودشان می‌نوازند، پس چه نیازی به حضور یک نفر در جلوی ارکستر است که با چوب کوتاهش آنان را راهنمایی کند.

وقتی قرار است قطعه‌ای را ارکستر سمفونیک بنوازد،اگرچه ملودی، هارمونی، تمپوهای مختلف و... همه چیز آن نوشته شده است، اما با توجه به این که رهبر ارکستر چه کسی باشد، اجرای آن متفاوت درمی‌آید. چراکه هر رهبری برداشت خودش را از آن اثر موسیقی دارد و با تعادلی که بین صداهای مختلف ایجاد می‌کند، مهر خودش را پای کار می‌گذارد. رهبر ارکستر با توجه به تحلیل خودش از قطعه، می‌تواند صدای بعضی از سازها را ضعیف‌تر یا قوی‌تر کند، نت‌ها را کوتاه‌تر یا درازتر بزند، رنگ صدا را تغییر دهد و... این جور کارهاست که در نوع اجرا تفاوت ایجاد می‌کند.

از سوی دیگر بسیاری از مخاطبان فکر می‌کنند کار رهبر ارکستر تنها به زمان اجرای نهایی اثر محدود می‌شود. در حالی که چنین نیست و برای هر کنسرت، تعداد جلسات تمرین زیادی سپری می‌شود که در آن رهبر ارکستر دیدگاه خود را به نوازندگان انتقال می‌دهد. از طرف دیگر، حرکات رهبر ارکستر روی صحنه اجرا، به هیچ وجه تزیینی نیست. بلکه او با بدن، دست و نگاه خود سرعت قطعه، تعادل بین سازها، محو شدن و درهم آمیختن صداها و خیلی دیگر از ریزه‌کاری‌ها را به نوازندگان گوشزد می‌کند. در واقع حرکات رهبر ارکستر بیان بدنی آن چیزی است که بیش از آن در تمرین گفته شده است.

مهدی یاورمنش