ضرورت مقابله با تخریب لا‌یه ازن

واقعیت این است که حاصل تمامی تلاش‌های کشور ما در طول سال‌های اجرای برنامه‌های پروتکل مونترال با نتیجه‌ای که در انتهای سال 2009 میلادی به دست می‌آید سنجیده خواهد شد. با توجه به دستاورد‌های کشورمان در اجرای برنامه‌های حذف مواد مخرب لایه ازن، امسال و سال آینده برای کشور ما سالی پرتکاپو محسوب می‌شود. حلال‌ها نیز که یکی از مواد مخرب لایه ازن هستند، براساس پروتکل مونترال باید تحت کنترل قرار گرفته و مصرف آنها تا حداکثر سال 2015 میلادی به صفر برسد. در این زمینه ایران فقط مصرف‌کننده مواد مخرب لایه ازن (شامل حلال‌ها) هست و هیچ تولید یا صادراتی از این مواد گزارش نشده است و این مواد مخرب لایه ازن در ایران تنها از طریق واردات تامین می‌شود که براساس مفاد پروتکل مونترال واردات این مواد نیز باید به صفر برسد.

جمهوری اسلامی ایران در سال 1368 کنوانسیون وین و پروتکل مونترال را تصویب و از آن تاریخ فعالیت‌های خود را در چارچوب برنامه کشوری برای کاهش و حذف مواد مخرب لایه ازن در قالب طرح‌‌های سرمایه‌گذاری با حمایت مالی و فنی صندوق کمک‌های چندجانبه پروتکل مونترال به انجام رسانیده است.

به گزارش دفتر حفاظت لایه ازن سازمان حفاظت محیط زیست، به منظور حذف باقی‌مانده مصرف حلال‌های مخرب لایه ازن در کشور، طرح حذف بخشی حلال‌های مخرب لایه ازن در سال 1385 به تصویب پنجاهمین نشست کمیته اجرایی صندوق کمک‌های چندجانبه پروتکل مونترال رسیده و امسال بخش سرمایه‌گذاری آن برای حذف مصرف 2 حلال تتراکلریدکربن و تری‌کلرواتان (متیل کلروفرم) به شکل انتقال فناوری سازگار با لایه ازن و تغییر خط تولید 6 کارخانه بزرگ مصرف‌کننده این مواد در حال تکمیل است.

بخشی از این برنامه به آموزش فنی واحد‌های کوچک و متوسط که طبق سند اولیه طرح در سال 2005 میلادی حدود 28 درصد از کل مصرف شناسایی شده در این بخش را شامل می‌شوند، اختصاص یافته است.با توجه به گزارش‌ها و اسناد موجود، مصرف حلال‌های مخرب لایه ازن در بسیاری از واحد‌های شناسایی شده کوچک و متوسط در سال‌های اخیر به دلیل روی آوری به مواد جایگزین کاسته شده است. با توجه به این که سرانه مصرف حلال‌های مخرب لایه ازن در این قبیل واحد‌ها بسیار کم است، لذا امکان تعریف طرح تغییر فناوری برای این واحد‌ها امکان‌پذیر است و بر این اساس مقرر شد با برگزاری 2 کارگاه آموزشی در 2 شهر انتخابی در بخش شمالی و جنوبی کشور کمک‌های فنی در قالب اطلاعات آموزشی در زمینه جایگزین‌های قابل استفاده در بخش حلال‌ها و چگونگی کاربرد مواد و روش‌های جایگزین در اختیار واحد‌های شناسایی شده کوچک و متوسط قرار گیرد.

براساس گزارش دفتر حفاظت لایه ازن سازمان حفاظت محیط زیست،‌ با توجه به نتایج بررسی‌های انجام شده در سال 2003 میلادی در راستای تعریف طرح حذف بخش حلال‌ها در مجموع تعداد 150 واحد کوچک و متوسط مصرف‌کننده تتراکلریدکربن و تری‌کلرواتان در ایران شناسایی شده‌اند که عمدتا شامل واحد‌های نساجی، فلزی، آبکاری، تولید برد‌های الکترونیکی، واحد‌های خدماتی کوچک و متوسط، تعمیرگاه‌های هواپیما و هلیکوپتر، تعمیر وسایل پزشکی و جراحی و همچنین آزمایشگاه‌ها و صنایع شیمیایی و داروسازی بوده‌اند.

بررسی‌ها نشان داده است که از این میان بیشترین تقاضا برای مصرف حلال‌های مخرب لایه ازن مربوط به صنایع فلزی، نساجی، آزمایشگاه‌ها و واحد‌های داروسازی است که با توجه به تعداد شناسایی شده واحد‌های مصرف‌کننده کوچک و متوسط به طور متوسط تعداد 150 واحد در 2 گروه 75 واحدی در 2 کارگاه آموزشی سه روزه آموزش‌های لازم را در زمینه جایگزین‌ها و چگونگی کاربرد آنها دریافت خواهند کرد.

برگزاری کارگاه نخستین

کارگاه آموزشی جایگزین‌های حلال‌های مخرب لایه ازن به طور مشترک توسط سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (UNIDO) ‌به عنوان آژانس اجرایی طرح و دفتر حفاظت لایه ازن به عنوان هماهنگ‌کننده و ناظر ملی طرح و با حضور مقامات ارشد سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان توسعه صنعتی ملل متحد در سالن سرو واقع در سازمان حفاظت محیط زیست در تهران برگزار شد.

در این کارگاه آموزشی دکتر ابراهیم حاجی‌زاده، مدیر ملی برنامه اجرایی پروتکل مونترال در کشور و ویشی گنگ، نماینده مقیم برنامه توسعه صنعتی ملل متحد در تهران، نمایندگان سازمان حفاظت محیط زیست و نمایندگان ازن استانی، کارشناسان دفتر حفاظت لایه ازن، نماینده وزارت صنایع و معادن، مدیر اجرایی طرح حذف حلال‌های مخرب لایه ازن و کارشناس یونیدو در مقر مرکزی این سازمان در وین و همچنین نمایندگان واحد‌های صنعتی مشمول طرح تغییر فناوری تحت طرح حذف حلال‌های مخرب لایه ازن و استادانی از برنامه توسعه صنعتی ملل متحد حضور داشتند.

دکتر ابراهیم حاجی‌زاده، مدیر ملی برنامه اجرایی پروتکل مونترال در کشور در این کارگاه آموزشی گفت: ‌به منظور حذف باقی‌مانده مصرف حلال‌های مخرب لایه ازن در کشور، طرح حذف بخشی حلال‌های مخرب لایه ازن در سال 85 به تصویب پنجاهمین نشست کمیته اجرایی صندوق کمک‌های چندجانبه پروتکل مونترال رسیده و در سال جاری بخش سرمایه‌گذاری آن برای حذف مصرف 2 حلال تتراکلریدکربن و تری‌کلرواتان به شکل انتقال فناوری سازگار با لایه ازن و تغییر خط تولید 6 کارخانه بزرگ مصرف‌کننده این مواد در حال تکمیل است.

وی افزود:‌ بخش غیرسرمایه‌گذاری این طرح شامل برگزاری 2 کارگاه آموزشی برای واحدهای کوچک و متوسط مصرف‌کننده حلال‌ها در کشور است. به دنبال برگزاری این کارگاه ‌دوره آموزشی دیگری نیز برگزار خواهد شد که انتقال دانش فنی و تخصصی در زمینه جایگزین‌های حلال‌های مخرب لایه ازن به حدود 150 واحد کوچک و متوسط مصرف‌کننده حلال‌ها در کشور ازجمله اهداف برگزاری این کارگاه‌هاست.

وی با اشاره به اهداف برگزاری این کارگاه آموزشی گفت:‌ ارائه اطلاعات عمومی مربوط به کنوانسیون وین و پروتکل مونترال و تعهدات کشور‌های عضو و ایران برای حذف حلال‌های مخرب لایه ازن، جایگزین‌های موجود و قابل استفاده برای حلال‌های مخرب لایه ازن در ایران و روش و چگونگی کاربرد جایگزین‌ها و و جنبه‌های مختلف فنی و ایمنی مربوط به کاربرد جایگزین‌ها در جریان جایگزینی ازجمله اهداف برگزاری این کارگاه آموزشی بوده است.

مدیر ملی برنامه اجرایی پروتکل مونترال در کشور گفت: ‌طرح مسائل عمومی مربوط به کاربرد حلال‌های مخرب لایه ازن در صنایع کوچک و متوسط، آموزش نحوه برخورد با مسائل و مشکلات مربوط به کاربرد حلال‌های مخرب لایه ازن، آموزش مسائل مربوط به ایمنی و بهداشت استفاده از حلال‌های مخرب لایه ازن و جایگزین‌های آنها و کاربرد جایگزین‌ها در صنایع نساجی، بخش آزمایشگاهی و در واحد‌های فرآیندی در صنایع شیمیایی نیز از دیگر اهداف برگزاری این کارگاه بوده است.

همچنین در این کارگاه آموزشی آقای ویکتور شاتروکا، مدیر طرح یونیدو (برنامه توسعه صنعتی سازمان ملل متحد) ضمن اشاره به موضوعات مختلف مربوط به روش‌ها، فرآیندها و فناوری‌های جایگزین حلال‌های مخرب لایه ازن در صنایع نساجی و فلزی و همچنین بخش دارویی و آزمایشگاهی را مطرح و در اختیار مخاطبان کارگاه قرار داد.

وی در زمینه مقررات پروتکل مونترال برای حذف حلال‌‌های مخرب لایه ازن تاکید کرد: در صورتی که پروتکل مونترال تصویب و اجرا نمی‌شد، اکنون حفره ازن حدود 10 برابر بزرگ‌تر از اندازه فعلی آن بود و میزان غلظت مواد مخرب لایه ازن در جو زمین اکنون 5 برابر بیش از مقدار اندازه‌گیری شده کنونی آن بود.

وی افزود: اتخاذ و اجرای برنامه‌های پروتکل مونترال موجب کاهش حدود 130 میلیون مورد بیماری آب مروارید و بالغ بر 20 میلیون مورد انواع سرطان‌های پوستی و غیرپوستی در دنیا شده است.

همچنین دکتر گیولا کورتفلیسی کارشناس یونیدو و مدرس این کارگاه با ارائه چندین سخنرانی در زمینه‌های مختلف فنی و تخصصی مربوط به جایگزینی حلال‌های مخرب لایه ازن، تجربیات کشور‌های توسعه یافته در این زمینه را در اختیار مخاطبان قرار دادند.

وی در زمینه جایگزینی حلال‌های مخرب لایه ازن و ملاحظات ایمنی، بهداشتی و زیست محیطی گفت: مسمومیت از طریق مواد شیمیایی شامل حلال‌های مخرب لایه ازن از طرق مختلف مانند پوست، تنفس و خوردن و آشامیدن بروز می‌کند. به عنوان یک قاعده قدیمی، هر ماده‌ای در مقادیر بالاتر از حد مجاز برای کاربرد آن ماده یا غلظت بالاتر از غلظت مجاز آن در محیط به عنوان ماده سمی قلمداد می‌شود.

وی تاکید کرد که از این رو توجه به استاندارد‌ها و ضوابط مربوط به کاربرد مواد شیمیایی یا غلظت این مواد در محیط‌های صنعتی و محیط زیست پایه و توجه به ملاحظات زیست محیطی، ایمنی و بهداشتی و مدیریت این مواد ضروری است.

نشست‌های فنی، بخش پرسش و پاسخ و میزگرد تخصصی نیز از دیگر بخش‌های حاشیه‌ای این کارگاه آموزشی بود که استادان حاضر، متخصصان و نمایندگان سازمان‌های مسوول به پرسش‌های شرکت‌کنندگان پاسخ گفتند.

حلال‌های مخرب لایه ازن

رضا چلبیانلو، مشاور و کارشناس دفتر حفاظت لایه ازن سازمان حفاظت محیط زیست در این زمینه گفت: حلال‌های تحت کنترل پروتکل: فریون‌ها (113)، تتراکلریدکربن، متیل کلروفرم، برموکلرو متان و هایدرو کلرو فلورو کربن‌ها (123، b صد و چهل و یک و 225) هستند که در ایران عمدتا فریون 113، تتراکلریدکربن و متیل‌کلروفرم به عنوان حلال استفاده می‌شوند.

وی افزود:‌ ایران فقط مصرف‌کننده مواد مخرب لایه ازن شامل حلال‌هاست و هیچ تولید یا صادراتی از این مواد گزارش نشده است. مواد مخرب لایه ازن در ایران از طریق واردات تامین می‌شود و بررسی‌ها نشان داده است که واردات عمدتا از کشور‌های کره جنوبی و امارات، چین، هند، فرانسه، آلمان، انگلیس، هلند، روسیه، ایتالیا، سوئیس، ژاپن و تایوان صورت می‌پذیرد که جزو اعضای پروتکل هستند.

وی ادامه داد:‌ تمام کشور‌های عضو پروتکل مونترال که پروتکل مونترال و اصلاحیه‌های لندن و کپنهاگ را پذیرفته و تصویب کرده‌اند، تحت ماده 7 این پروتکل متعهد هستند همه ساله مقادیر واردات، مصرف و تولید مواد مخرب لایه ازن در کشور خود را بر اساس دستورالعمل‌های مشخصی که توسط پروتکل ارائه شده است به دبیرخانه‌های ازن و صندوق کمک‌های چندجانبه پروتکل مونترال ارائه کنند. بر این اساس، تامین و گزارش‌دهی اطلاعات درست در زمینه مواد تحت کنترل پروتکل نه تنها یک تعهد بلکه ابزاری مناسب برای کشور‌های در حال توسعه برای عمل به تعهدات در سطح جهانی از یک طرف و کنترل و پایش مسیر حرکت به سمت کاهش و حذف مواد مخرب لایه ازن در راستی تضمین پایداری فعالیت‌ها در بلندمدت است.

بر این اساس، اطلاعات مربوط به مصرف حلال‌ها در کشور با استفاده از آمار گمرک و آمار حاصل از بررسی و آماربرداری از مصارف در بخش‌های صنعتی و برآورد حاصل از تحلیل‌های زمانی و فرآیند تولید در زیر بخش‌های مختلف صنعتی به دست آمده است.

بر اساس بررسی‌های انجام شده از سوی دفتر حفاظت لایه ازن، در سال‌های 2003 و 2006 میلادی، در ایران 14‌‌ وارد‌کننده عمده و حدود 227 توزیع‌کننده کار واردات و توزیع حلال‌های مخرب لایه ازن را انجام می‌دهند. تتراکلرید کربن و متیل کلروفرم عمدتا در صنایع نساجی، فلزی، الکترونیک، ابزار دقیق، خودروسازی، داروسازی و مواد غذایی مورد استفاده قرار می‌گرفته است که با اجرای طرح حذف باقیمانده مصرف حلال‌های مخرب لایه ازن در کشور و اعمال مقررات کنترلی و سهمیه‌بندی این مواد، میزان مصرف و واردات تتراکلرید کربن به صفر رسید. مصرف متیل کلروفرم در همین سال حدود نیم تن بوده که نشانگر انطباق کامل ایران با برنامه زمانبندی حذف این مواد است.

قوانین و مقررات استفاده از حلال‌ها

مریم حسنی، کارشناس مسوول بخش قوانین و مقررات دفتر حفاظت لایه ازن در زمینه برنامه جامع سیاست‌ها و مقررات مربوط به حفاظت لایه ازن گفت: حصول اطمینان از انطباق فعالیت‌های کشور با روند اجرای پروتکل مونترال و در نهایت دستیابی پایدار به اهداف پروتکل مونترال هدف این برنامه جامع است که به 3 بخش چارچوب قانونی، تدابیر کنترلی مطابق با برنامه زمان‌بندی پروتکل مونترال و سیستم صدور مجوز واردات و صادرات مواد مخرب لایه ازن تقسیم می‌شود.

وی با اشاره به تدابیر کنترلی مطابق با برنامه زمانبندی پروتکل مونترال ادامه داد: ایجاد سیستم صدور مجوز واردات - صادرات مواد مخرب لایه ازن از جمله تدابیر کنترلی است که در نهمین دیدار اعضای پروتکل مونترال توافق شد تا اعضا اقدام به معرفی و اجرای سیستم صدور مجوز واردات و صادرات مواد مخرب لایه ازن کنند که این موضوع در ماده 4 ب پروتکل نیز قید شده است.

وی افزود:‌ کشورها درطراحی این سیستم با توجه به وضعیت و مقرراتشان آزاد هستند، اگرچه این سیستم باید طوری طراحی شود که به بهترین نحو از تجارت غیر قانونی جلوگیری به عمل آورد. همچنین این سیستم می‌تواند‌ نظارتی برای ثبت و ضبط اطلاعات واردات و صادرات که از طریق معرفی فرم‌های ثبت سفارش امکان پذیر است، داشته باشد.

وی در ارتباط با فعالیت‌های مرتبط با عملکرد و اجرای موثر مقررات مواد مخرب لایه ازن در ایران گفت:‌ تشکیل شبکه ملی ازن ایران برای اجرا و نظارت بر مقررات مواد مخرب لایه ازن،‌آموزش کارکنان گمرک و اعضای شبکه ملی ازن، تهیه دستگاه شناسایی‌کننده مواد مخرب ازن برای گمرکات کشور و اعضای شبکه ملی ازن ازجمله این اقدامات است.

حذف مصرف و واردات تتراکلرید کربن

با اعمال سیستم سهمیه بندی برای واردات حلال‌های مخرب لایه ازن تحت سیستم صدور مجوز واردات و صادرات مواد مخرب لایه ازن، واردات حلال تتراکلرید کربن در سال 1386 به صفر رسید.

بر اساس این گزارش، هم اکنون خط تولید 3 کارخانه مصرف‌کننده این ماده در ایران تحت طرح حذف بخشی حلال‌ها به فناوری سازگار با ایه ازن تجهیز گردیده‌اند.

با تحویل، نصب و راه اندازی تجهیزات جایگزین به این کارخانجات در امسال مقدمات لازم برای انهدام تجهیزات قدیمی فراهم شده و مقرر است تا پایان امسال عملیات اجرایی در این کارخانجات تکمیل شود.

به این ترتیب بافیمانده مصرف ماده تتراکلرید کربن در این واحدها که مقدار آن در سال 1386 به 35/3 تن تقلیل یافته است، تا پایان امسال از چرخه مصرف این ماده در صنعت کشور حذف و خارج خواهد شد.

بر اساس این گزارش، این روند نشان می‌دهد کشور ایران در انطباق کامل با تعهدات خود در قبال کاهش و حذف کامل مصرف این ماده است.

اثرات حلال‌ها بر محیط زیست

حلال‌ها نیز مانند دیگر مواد مخرب لایه ازن اثرات زیست‌محیطی فراوانی بر محیط زیست طبیعی و گیاهی دارند.

زهرا حوایجی، کارشناس مسوول دفتر امور محیط زیست وزارت صنایع و معادن و عضو کمیته ملی ازن نیز در رابطه با ضرورت حذف مواد مخرب لایه ازن (بویژه حلال‌ها) در واحدهای صنعتی گفت: اثر بر اکوسیستم‌های خشکی،‌کاهش بازده محصولات کشاورزی، از میان رفتن مواد طبیعی و مصنوعی، از میان رفتن درختان و گیاهان سبز و تشدید آلودگی هوا از جمله اثرات تخریب لایه ازن توسط حلال‌هاست.

وی افزود: در این زمینه نیاز به اتخاذ یک سیستم مدیریتی برای کنترل مواد مخرب لایه ازن وجود دارد که این مدیریت به مفهوم یک راهبرد بازدارنده یا یک برنامه کاهش و جایگزینی مصرف مواد مخرب لایه ازن است و می‌باید به عنوان قسمتی از برنامه سرویس و نگهداری جاری و همراه با افزایش کارایی به انجام رسد.

وی ادامه داد: بازسازی، اصلاح تجهیزات،‌ جایگزینی، استفاده از قوانین و مقررات، مشخص کردن اولویت‌ها، ایجاد التزام، تعیین محدوده استفاده از مواد مخرب لایه ازن، آمارگیری و ثبت دستگاه‌ها و محصولات و تعیین بودجه از جمله موارد مورد نیاز برای اجرای مدیریت مواد مخرب لایه ازن است.

کارشناس مسوول دفتر امور محیط زیست وزارت صنایع و معادن و عضو کمیته ملی ازن با اشاره به نتایج و سود ناشی از مدیریت مواد مخرب لایه ازن گفت: ایجاد محدودیت برای ‌تولید محصولات حاوی مواد مخرب لایه ازن بر اساس مقررات بین‌المللی، تدوین و اجرای قوانین به وسیله کشورهای عضو پروتکل مونترال برای کاهش مصرف مواد مخرب لایه ازن و وجود جایگزین‌های کمتر مخاطره‌آمیز در بازار جهانی از جمله مزایای مدیریت این مواد است.

حمیده سادات هاشمی