‌راهکاری ‌برای ‌حفاظت‌ از‌ خلیج ‌فارس‌

دارا بودن منابع عظیم ذخایر انرژی نفت و گاز و تنگه هرمز که گلوگاه تامین انرژی اروپا و بسیاری از کشورهای دیگر نظیر چین و ژاپن است، در معادلات سیاسی جدید اهمیت فزاینده‌ای به این شاهرگ اقتصادی بخشیده است.

هم اکنون به نظر می‌رسد یکی از کلیدی ترین راهکارهای کنترل و نظارت بر بروز هر نوع آلایندگی توجه کشورها به اجرایی شدن مفاد کنوانسیون کویت باشد که به منظور حفاظت از محیط زیست خلیج‌فارس و دریای عمان به تصویب رسیده است.

مسائل زیست‌محیطی امروزه از موضوعات مهم منطقه‌ای و جهانی است، چرا که تبعات گسترده بهره‌برداری ناپایدار و مدیریت نامناسب منابع طبیعی از مرزهای محلی و ملی فراتر رفته است. امروزه جدی‌ترین چالش پیش‌روی جامعه جهانی حفاظت از محیط زیست و اطمینان از پایداری و فراگیری توسعه است. حفاظت از محیط زیست و تضمین توسعه پایدار، به مرزهای سیاسی محدود نمی‌شود و قصور برخی، در بی‌اثرکردن فعالیت‌های حفاظتی دیگران تاثیر فراوان دارد. رفع این معضل مستلزم گسترش روابط و همکاری‌های زیست‌محیطی بین کشورهاست.
برای رسیدن به این هدف، دولت‌ها سال‌های گذشته تلاش‌های بسیاری در این زمینه به عمل آورده‌اند؛ چنان‌که نتیجه این تلاش‌ها رشد قابل‌توجه معاهدات زیست‌محیطی منطقه‌ای و بین‌المللی در دهه‌های اخیر بوده است.
بی‌تردید ایجاد ساختارهای قانونی در زمینه محیط زیست در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای و تلاش برای اجرای آنها موجبات گسترش روابط و تحکیم صلح را فراهم می‌آورد. تصویب و اجرای کنوانسیون کویت از 30 سال گذشته نمونه‌ای از خرد جمعی از مقابله با چالش‌های زیست‌محیطی منطقه خلیج فارس و دریای عمان است. تحقق آرمان‌های این کنوانسیون و کارآمدی این ابزار قانونی در گرو اراده سیاسی کشورهای منطقه، پایبندی آنها به تعهداتشان و اهتمام این کشورها به اجرای کنوانسیون و پروتکل‌های الحاقی آن است.

علی‌رغم بهره‌مندی منطقه خلیج فارس و دریای عمان از منابع و ذخایر متنوع و موقعیت منحصر به‌فرد آن که همه کشورهای ساحلی و حتی بسیاری از کشورهای دیگر را منتفع ساخته است، متاسفانه فعالیت‌های انسانی و بهره‌برداری پرشتاب و بی‌رویه موجب تخریب و آلودگی این اکوسیستم حساس و شکننده و حتی عدم ثبات امنیت در منطقه می‌شود.

بررسی‌ها نشان می‌دهد بیش از 10 هزار شناور در این منطقه تردد دارند که بیش از 75 درصد آنها به حمل و نقل نفت و محصولات نفتی می‌پردازند. طبق آمار ارائه شده در سال 2006 کشورهای حوزه خلیج‌فارس و دریای عمان، حدود 28 درصد از نفت دنیا را تولید کرده‌اند و روزانه 17 میلیون بشکه نفت از طریق کشتی‌ها از تنگه هرمز جابه‌جا شده است. متاسفانه به همین سبب هر ساله شاهد نشت بیش از 5/1 میلیون تن نفت به این پهنه آبی هستیم. همین مساله منجر شده است که سازمان بین‌المللی دریانوردی IMO این منطقه را در سال 2007 به عنوان منطقه ویژه دریایی اعلام کند.

آمار همچنین حکایت از این دارد که هم اکنون میزان آلودگی این منطقه دریایی‌ 1/3درصد است که بیشتر از حد متوسط بین‌المللی است.

مهم‌ترین منابع آلاینده و علل تخریب این اکوسیستم ارزشمند را می‌توان فعالیت‌های استخراج منابع نفتی، نشت نفت، تردد نفت‌کش‌ها و شناورها، رها کردن آب توازن کشتی‌ها و ورود زباله‌ها و فاضلاب به آن برشمرد.

همچنین صنعتی شدن بی‌رویه و ناهماهنگ منطقه، نبود مدیریت منسجم ساحلی، نبود زنجیره منظم و مرتبط صنعتی در سواحل، ورود گونه‌های غیربومی به منطقه، تصادم کشتی‌ها، حضور کشتی‌های جنگی و زیردریایی‌ها و پدیده نوین گرمایش زمین در قالب طوفان اخیر گونو از سایر چالش‌های زیست‌محیطی منطقه خلیج فارس و دریای عمان محسوب می‌شوند.

 این چالش‌ها به طور مستقیم و غیرمستقیم خسارات سنگین زیست‌محیطی بسیاری را باعث شده است و متاسفانه هیچ برآورد مشخص و دقیقی نیز صورت نگرفته است.

کنوانسیون کویت

تدوین و تصویب ابزار قانونی تحت عنوان کنوانسیون همکاری‌های منطقه‌ای کویت در زمینه حفاظت از محیط زیست خلیج فارس و دریای عمان در سال 1978 و به دنبال آن لازم الاجرا شدن این کنوانسیون از سوی کشورهای عضو (ایران، عربستان، عراق، کویت، قطر، عمان، بحرین و امارت عربی متحده) و همچنین موجودیت یافتن سازمان منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریایی (راپمی) تدبیری هوشمندانه بود که برای نجات محیط زیست این منطقه ژئواستراتژیک به ثمر رسید.

این کنوانسیون دولت‌های منطقه را موظف می‌کند در سطوح ملی و منطقه‌ای تصمیمات مقتضی را برای حفاظت از محیط زیست دریا در برابر منابع آلودگی متعدد اتخاذ کنند.

با وجود گذشت حدود 30 سال از این پیمان منطقه‌ای، گرچه امید بود همکاری کشورهای ساحلی با یکدیگر و با نهادهای بین‌المللی برای رفع مشکلات زیست محیطی این منطقه ارزشمند افزایش یابد، اما هنوز شاهد آسیب‌های جبران ناپذیر زیست‌محیطی و اقتصادی در این پیکره آبی منحصر به‌فرد جهان هستیم.

اگرچه این کنوانسیون به همراه پروتکل‌های الحاقی آن و بازوی اجرایش، سازمان منطقه‌ای راپمی، نمادی از اراده جمعی برای مواجهه و حل مساله محیط زیست است که البته توانسته تا حدی در مدیریت محیط زیست منطقه نیز موثر باشد، اما به نظر می‌رسد عدم تحقق کامل اهداف آن که در چهره فعلی منطقه مشهود است و می‌تواند فجایع زیست محیطی غیرقابل جبران را به دنبال داشته باشد، ضرورت بازنگری دقیق‌تر آن را توجیه می‌کند.

مشخصات خلیج فارس و دریای عمان

خلیج فارس به دلیل شرایط اقلیمی ویژه حاکم بر آن بسیار شکننده و آسیب‌پذیر است و ورود کمترین آلاینده به داخل دریا اثرات مخربی روی سلامت آبزیان و موجودات آن دارد.

خلیج فارس دریای نیمه‌بسته‌ای است که از یک طرف توسط تنگه هرمز به اقیانوس هند راه دارد و در منطقه گرمسیری و خشک واقع شده است و این وضعیت سایکولوژیکی و محیطی موجب شده که آبزیان موجود در این پیکره آبی به خاطر فشارهای زیاد دامنه تحملشان نسبت به تغییرات محیطی کم باشد و با ورود آلاینده‌ها در اثر بروز آلودگی‌ها، بشدت آسیب‌پذیر باشند.

نوار ساحلی ایران با احتساب جزایر حدود 1800 کیلومتر خلیج فارس و دریای عمان و بدون احتساب جزایر حدود 1400 کیلومتر است.

این منطقه کم‌عمق بوده و در گروه آب‌های گرمسیری جهان به شمار می‌رود و وسعتی در حدود 232850 کیلومتر مربع دارد. از سوی دیگر متوسط عمق 30  20 متر و حداکثر عمق در تنگه هرمز 100 متر است.

همچنین درجه شوری متغیر در حدود 41 - 38 در هزار است، جریانات دریایی ملایم و گردآبی‌شکل است و جزر و مد خلیج فارس به علت باریکی تنگه هرمز اندکی دیرتر از دریاهای آزاد صورت می‌گیرد.

نوار ساحلی ایران در منطقه دریای عمان حدود 400 کیلومتر است که در محدوده اقلیمی با شرایط نیمه‌گرمسیری یا زیراستوایی قرار دارد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد حداکثر عمق دریای عمان 3398 متر و متوسط میزان شوری در دریای عمان حدود 37 در هزار است.

بادهای موسمی Monsoon از ویژگی‌های بارز منطقه است که  باعث تغییرات قابل ملاحظه‌ای در دینامیک دریا می‌شود.

بررسی آبزیان خلیج فارس و دریای عمان نشان می‌دهد این منطقه بیش از 1000 گونه آبزی دارد، اما تنها بهره‌برداری از حدود 100 گونه واجد ارزش اقتصادی است. همچنین تاکنون 51 گونه با اهمیت اقتصادی در سیستم آمار صید شیلات ایران ثبت شده است.

حمیده سادات هاشمی